Franciszek Żak urodził się w Krakowie – 6 września 1897r. w rodzinie Jana (pracownika budowlanego) i Marii z domu Batko. Naukę rozpoczął w Szkole Powszechnej im. św. Barbary w Krakowie, a następnie do 1912r. był uczniem Szkoły Powszechnej Męskiej nr 4 im. św. Jana Kantego. W tym też czasie w szkole powstała jedna z pierwszych krakowskich drużyn harcerskich (być może Franciszek do niej należał).
Budynek Szkoły Miejskiej,
późniejszej Szkoły Powszechnej Męskiej nr 4 im. św. Jana Kantego,
do której uczęszczał Franciszek Żak
Będąc słuchaczem Wyższej Szkoły Przemysłowej w Krakowie, w październiku wstąpił do Związku Strzeleckiego, przyjął pseudonim „Raźny” i został przydzielony do plutonu dowodzonego przez Alojzego Konasa ps „Wir”. Będąc w ZS przeszedł przeszkolenie na kursie podoficerskim oraz ukończył kurs szturmowy.
8 sierpnia 1914 wymaszerował z Krakowa wraz z IV Batalionem I Brygady Legionów Polskich dowodzonym przez Tadeusza Furgalskiego ps.”Wyrwa” i 12 sierpnia 1914 przekroczył granicę Kongresówki. Uczestniczył we wszystkich walkach z Rosjanami w grupie dowodzonej przez Józefa Piłsudskiego. W styczniu 1915 przeniesiony do V Batalionu dowodzonego przez Alojzego Konasa, w którego szeregach brał udział w walkach na froncie rosyjskim.
Legioniści z IV i VI batalionu 1 pułku piechoty Legionów pod Krzywopłotami 1914r.
w bitwie tej wziął udział także Franciszek Żak
Rok później – w kwietniu 1916r. został awansowany na sierżanta. Podczas walk na Wołyniu w lipcu 1916r. zostaje ranny.
Franciszek Żak – podczas walk na Wołyniu w lipcu 1916r.
siedzi drugi od lewej
W lipcu 1917r. wraz żołnierzami I i III brygady odmówił złożenia przysięgi na wierność Królestwu Polskiemu i dotrzymanie braterstwa broni wojskom Niemiec i Austro-Węgier za co został internowany w Szczypiornie. Następnie we wrześniu 1917 został wcielony do armii austriackiej. Odesłany do obozu szkoleniowego w Tyrolu – zdezerterował i powrócił do Krakowa. Aresztowany przez austriacką żandarmerię wojskową został ponownie odesłany do stacji zbornej w Przemyślu i wysłany na front włoski, gdzie wraz z 77 pułkiem piechoty walczył najpierw jako dowódca plutonu, potem zastępca d-cy kompanii.
We wrześniu 1918 Franciszek Żak zostaje przeniesiony do Szkoły Lotniczej w Neu Neustadt w Austrii, skąd po miesiącu dezerteruje i wraca do Krakowa. Tam wstępuje do Polskiej Organizacji Wojskowej i bierze udział w rozbrajaniu żołnierzy austriackich w Krakowie.
Franciszek Żak – Kraków 1918r.
22 stycznia w stopniu sierżanta Wojska Polskiego zostaje przeniesiony do Kompanii Sztabowej Dowództwa Okręgu Generalnego „Kielce”. Miesiąc później mianowany podchorążym. Dowodzi I kompanią Baonu Wartowniczego w Kielcach. W maju po raz kolejny awansowany tym razem do stopnia podporucznika piechoty.
Dekret z 20 maja 1919r. w którym Franciszek Żak
– otrzymuje awans na podporucznika
W 1920r. żeni się z Magdaleną z d. Przebinda, ma z nią dwójkę dzieci – córkę Krystynę Marię (później Zenkowską) oraz syna Jerzego Pawła.
Major Franciszek Żak z rodziną
Bierze udział w wojnie polsko bolszewickiej służąc w 5 Pułku Piechoty Legionów. 1 października 1921r. awansowany do stopnia porucznika piechoty. Po utworzeniu Dowództwa Okręgu Krajowego w Przemyślu pełni funkcję referenta ewidencyjnego. W 1923 skierowany na kurs doszkalający dla młodszych oficerów w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie, po ukończeniu którego w marcu 1924r został przydzielony do 5 kompanii II batalionu 38 pp w Przemyślu.
Porucznik Franciszek Żak – w czasie swojej służby w 38 pp w Przemyślu
Awansowany w grudniu 1924 do stopnia kapitana. W 1928r. zostaje d-ca kompanii w 38 pułku piechoty w Przemyślu. W styczniu 1932r. awansowany do stopnia majora.
Odznaka 38 Pułku Piechoty Strzelców Lwowskich w Przemyślu,
w której służył major Franciszek Żak
Od grudnia 1932 do 1935 pełni funkcję komendanta obwodowego PW i WF przy 38 pp. Jednocześnie działa w Związku Strzeleckim, Związku Legionistów, Lidze Obrony Powietrznej Kraju, Lidze Morskiej i Kolonialnej oraz Kole Przyjaciół Harcerstwa.
W 1935 przeniesiony na stanowisko d-cy batalionu w 74 pp w Lublińcu. W 1936r. wraz z oficerami 74 gpp brał udział w pracach nad projektem planu działań opóźniających oraz ufortyfikowania rejonu Lublińca.
Franciszek Żak – najprawdopodobniej należał do Koła Przyjaciół Harcerstwa w Lublińcu, często bywał na spotkaniach Kręgu Starszoharcerskiego im. ks. Damrota.
Major Franciszek Żak – trzeci od lewej, wśród członków
Kręgu Starszoharcerskiego im. ks. Damrota
Zarówno córka Krystyna Żak,
Druga od lewej – Krystyna Żak, córka majora Franciszka Żaka,
podczas obozu w Trokach w 1938r.
jak i syn Jerzy Żak należeli do drużyn harcerskich działających na terenie naszego miasta.
Jerzy Żak – syn majora Franciszka Żaka,
zamordowany w KL Auschwitz
W 1937r. stworzony został baon Obrony Narodowej „Lubliniec”, który składał się z trzech kompani: ON Koszęcin, ON Woźniki i ON Kamienica Polska. Batalion składał się z żołnierzy 74 gpp z Lublińca oraz 27 pp z Częstochowy (kadra oraz rezerwiści). Dowództwo nad tym baonem powierzono właśnie Franciszkowi Żakowi (zgodnie z etatem było to 702 żołnierzy w tym 19 oficerów). Pod koniec sierpnia baon Żaka – został podporządkowany Krakowskiej Brygadzie Kawalerii i wcielony do OW „Kalety”.
Obóz letni w Toporowie – 1936
w środku dowódca batalionu mjr Franciszek Żak
1 września 1939r. dowodził batalionem z Koszęcina, gdzie w zabudowaniach dworskich (Ligonia 7) mieścił się sztab batalionu oraz punkt opatrunkowy. Około godzin 11 major Żak wydał rozkaz o rozpoczęciu wycofywania się z pozycji „Koszęcin”. Koszęcin opuścił jako jeden z ostatnich wycofując się drogą „łazowską”. Baon pod jego dowództwem wykonał swoje zadanie i przyczynił się do opóźnienia niemieckiego uderzenia na główną pozycję Krakowskiej BK pod Woźnikami. Następnego dnia – 2 września wraz ze swoim batalionem major Franciszek Żak brał udział w walkach brygady pod Woźnikami i Żarkami.
Dawne zabudowania dworskie w Koszęcinie przy ulicy Ligonia
tutaj mieścił się sztab baonu ON „Lubliniec”
pod dowództwem mjr. Franciszka Żaka
W czasie walk pod Koniecpolem został ranny. Udaje mu się uniknąć niewoli i wrócić do Krakowa.
Od października 1939r działa w strukturach krakowskiej Służby Zwycięstwu Polsce. W grudniu 1939 zostaje mianowany oficerem inspekcyjnym SZP/ZWZ w Nowym Sączu. Od początku 1940 komendantem Inspektoratu Rejonowego ZWZ Nowy Sącz (działa pod pseudonimami: „Siwosz”, „Raźny”, „Franek”).To Franciszek Żak wydał rozkaz i zatwierdził plan odbicia – latem 1940r. z rąk Gestapo, ze szpitala – emisariusza Jana Karskiego.
Tablica upamiętniająca osoby, które pomagały w uwolnieniu Jana Karskiego,
wśród nich – Franciszek Żak
W marcu 1941r. podczas fali aresztowań ukrywa się na terenie Obwodu ZWZ Limanowa.
Tablica twórców i dowódców Inspektoratu ZWZ-AK w Nowym Sączu i 1 P SP AK
w kościele pw. św. Kazimierza w Nowym Sączu
W maju 1941r. przeniesiony zostaje do Okręgu ZWZ Lublin, gdzie od VII 1941 obejmuje funkcję komendanta Inspektoratu Rejonowego ZWZ/AK Zamość, gdzie jego zadaniem jest odbudowa struktury inspektoratu(używa wtedy pseudonimu „Inżynier”, „Siwy” i Zuzia”).
Ausweis wystawiony na Włodzimierza Hanusza – 11 marca 1942r.,
pod tym nazwiskiem działał w Lublinie – Franciszek Żak
W uznaniu zasług, 11 listopada 1942r., awansowany do stopnia podpułkownika. W grudniu 1942 obejmuje stanowisko szefa sztabu Komendy Okręgu AK Lublin (używa pseudonimów: „Ignacy”, „Wir”). W sierpniu 1944r. przejmuje dowodzenie okręgiem, potwierdzone przez KG AK w październiku 1944r.
Ryngraf Franciszka Żaka
W okresie sierpień – październik 1944 r. wysyła do władz w Londynie kilka depesz informujących o narastającym terrorze, masowych aresztowaniach i wywózkach akowców do ZSRR.
ppłk Franciszek Żak ps.Ignacy, stoi drugi od lewej
czerwiec 1944r. Lublin
Poszukiwany i tropiony przez NKWD i UB ukrywał się. Ucieka z Lublina przebrany za księdza. Utrzymując kontakt z organizacją w Lubliniec, wyjeżdża do Warszawy, gdzie pod przybranym nazwiskiem pracuje w fabryce zapalniczek.
W nocy z 28/29 grudnia 1945r. bierze udział w nieudanym zamachu na prezydenta Bolesława Bieruta. Zamachowcy planowali wrzucić ładunki wybuchowe do mieszkania Bieruta przez otwory wentylacyjne. Zamach nie doszedł do skutku, gdyż odpowiedzialny za dostarczenie ładunków zamachowiec nie stawił się na spotkaniu.
W styczniu 1945r. ponownie nawiązuje działalność i nadal dowodzi okręgiem, który po rozwiązaniu 19 stycznia 1945r – przyjmuje nazwę Ruch Oporu Armii Krajowej. 23 stycznia 1945r. awansowany do stopnia pułkownika.
Żak był zdecydowanym przeciwnikiem podejmowania przez akowców służby w „ludowym” Wojsku Polskim. Wydalił we wrześniu 1944 r. z szeregów AK m.in. dowódcę oddziału partyzanckiego Aleksandra Sarkisowa „Szarugę” za jego pójście do armii gen. Berlinga ze znaczną częścią żołnierzy jego oddziału. Nie dopuścił do ogłoszenia przygotowanego przez mjr. J. Iszkowskiego pod koniec 1944 r. rozkazu zezwalającego akowcom na wstępowanie do LWP w celu ratowania się przed uwięzieniem lub wywózką do ZSRR.
Niestety 21 marca 1945r. podczas odprawy sztabu okręgu w lokalu konspiracyjnym przy ul. Brukowej nr 26 na Pradze w Warszawie zostaje wraz ze wszystkimi jej uczestnikami aresztowany przez NKWD. Przewieziony na Zamek Lubelski – brutalnie przesłuchiwany i torturowany. Po rozpoczęciu akcji ujawniania przez płk-a „Radosława” dla ratowania życia i pod przymusem UB zgodził się zostać zastępcą przewodniczącego Komisji Likwidacyjnej ds. AK na Okręg Lubelski.
Po zakończeniu prac komisji na początku 1946 powrócił do Warszawy i podjął pracę zawodową w Ministerstwie Finansów. Organizował Oddział Komunalnej Kasy Oszczędności w Polanicy Zdroju i w Namysłowie. Po przekształceniu KKO w Bank Rolny został mianowany dyrektorem tego banku. Był w tym okresie inwigilowany przez agentów UB. Na początku lat pięćdziesiątych z powodu swej przeszłości został zwolniony z pracy. Nękany przez UB miał trudności z uzyskaniem odpowiedniej pracy. Jednak w końcu udało mu się zatrudnić na stanowisku głównego księgowego w tartaku w Namysłowie, gdzie mieszkał z rodziną.
Legitymacja członkowska Związku Osadników Wojskowych
koło Polanica Zdrój – pułkownika Franciszka Żaka
Za swoją działalność na niwie niepodległościowej był wielokrotnie odznaczany: Krzyżem Virtuti Militari klasy 5 (1920r.), Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości, Medalem za Wojnę 1918-1921, Medalem za Ratowanie Ginących, pięciokrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Niepodległości, Srebrny Krzyż Zasługi, Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami.
Franciszek Żak – zmarł w Namysłowie 29 grudnia 1952 r. na chorobę nowotworową górnych dróg oddechowych i został pochowany na starym cmentarzu komunalnym przy obecnej ulicy Jana Pawła II.
Grób pułkownika Franciszka Żaka w Namysłowie
Na podstawie:
Małopolski Słownik Biograficzny Uczestników Działań Niepodległościowych 1939 – 1956, tom 8, Kraków 2002,
http://www.dws-xip.pl/PW/bio/Zz2.html
http://krakowianie1939-56.mhk.pl/pl/archiwum,1,zak,5288.chtm
Archiwum Hufca Lubliniec
Dziennik Rozkazów Wojskowych nr 59 z 1919r.
Rocznik Sądecki 2012r.
Gazeta Wyborcza – Franciszek Żak, Zbigniew R.Muszyński, 2006r.
Archiwum Rodzinne – Konrad Widło
Zdjęcia:
http://www.elblag.net/artykuly/kapelan-pulkownik-ak-i-win-z-virtuti-militari,43755.htm
Archiwum Hufca Lubliniec
Oddział Wydzielony „Lubliniec” – Adam Kurus
Obowiązek swój spełnili do końca – Marian Berbesz
Archiwum Rodzinne – Konrad Widło
http://www.miejscapamiecinarodowej.pl