Na tworogowskim cmentarzu parafialnym, przy prawym wejściu bocznym do kościoła, znajdują się groby pochowanych na nim księży. Pierwszym grobem patrząc od wejścia bocznego jest grób księdza Victora Christena (ur. 20.06.1876 w Sierotach, zm. 04.01.1951 w Tworogu). Ksiądz ten, którego biografię w książce „Dwa rogi” przedstawił zmarły niedawno śp. Fryderyk Zgodzaj, był wnukiem Moritza Hawlitschki, głównego nauczyciela i organisty w Tworogu w latach 1851 – 1887 (ksiądz Victor Christen był synem Josepha Christena nauczyciela z Sierot i Marii z d. Hawlitschka, córki Moritza). Moritz Hawlitschka (ur. 21.09.1821 w Droniowicach, zm. 21.11.1910 w Brzegu) był z kolei synem nauczyciela z Droniowic – Johanna Hawlitschki. Skąd jednak Hawliczkowie wzięli się na Śląsku? Brzmienie nazwiska, pisanego w różnej postaci (Hawliczka, Hawlitzka, Hawlitschka, a nawet Hafflitzka) wskazywałoby na pochodzenie rodu z Czech. Przeprowadzone badania genealogiczne potwierdziły podejrzenia, ale może po kolei.
W dniu 29 sierpnia 1795 roku w Rudach Raciborskich ochrzczono syna Alojza Hawliczki (wpisanego jako Hafflitzka) i jego żony Joanny z d. Erben. Dano mu imiona Aidanus Egidius Antonius Joannes. Zapisujący w księdze parafialnej fakt chrztu zanotował również skąd pochodzili rodzice dziecka: „Aus Lauderwasser”. Lauderwasser? Nie ma takiej miejscowości… Jest natomiast Lauterwasser – to niemiecka nazwa czeskiej miejscowości Cista, położonej w Sudetach w rejonie Trutnova. Przeszukałem tamtejsze księgi metrykalne (z Cista, Fort – niem. Forst i innych miejscowości w pobliżu). Najwięcej rodzin z nazwiskiem Hawliczka i Erben znajduje się w księgach parafialnych z Cista (Fort należał do tej samej parafii) czyli Lauterwasser. Nie znalazłem jednak metryki ślubu Alojzego Hawliczki i Joanny z d. Erben. Być może pobrali się już gdzieś na Śląsku. Musiało stać się to jednak na kilka lat przed 1795 rokiem, gdyż starszymi braćmi Aidana byli prawdopodobnie Johann Hawliczka (późniejszy nauczyciel z Droniowic urodzony około 1787 roku) i Alois (późniejszy nauczyciel w Ligocie Woźnickiej urodzony około 1792 roku). Skąd takie przypuszczenia? Wszyscy trzej panowie uczęszczali do szkoły przyklasztornej w Rudach Raciborskich. Johann rozpoczął nauczanie w gimnazjum cysterskim w 1800 roku (jako miejsce zamieszkania wpisano Rauden, czyli Rudy), Alois w 1801 roku, a Aidan w 1810 roku, kiedy cała rodzina mieszkała już w Lublińcu. W Rudach Raciborskich małżeństwu Hawliczka urodziło się jeszcze kilkoro dzieci. Wśród nich była córka Benedykta Franciszka Angela (ur. 06.07.1798 roku), która w dorosłym życiu poślubiła Franza Baingo, rymarza z Posmyka (ślub w Lublińcu w dniu 16.09.1817 roku) oraz dwaj synowie Franciszek Gerard (ur. 22.09.1800) i Anton Emanuel Johannes (ur. 27.12.1802). Była jeszcze córka Johanna, która poślubiła Antoniego Kuziela, ówczesnego browarnika zamkowego w Lublińcu (ślub w styczniu 1807 roku) oraz córka Józefa, która w dniu 01.06.1819 roku wyszła za mąż w Lublińcu za młynarza z Poczesnej Józefa Szembora. Pomiędzy 1803 a 1805 rokiem rodzina Hawliczków przeniosła się do Lublińca, gdzie ojciec rodziny dostał posadę głównego nauczyciela i rektora chóru. W Lublińcu w dniu 07.06.1805 roku urodził się ostatni syn Alojzego i Joanny Hawliczków – Joseph August Medardus. „Schul und Chor Rektor” Alois Hawliczka zmarł w Lublińcu 26.04.1812 roku na „bóle w klatce piersiowej” (prawdopodobnie zawał serca). Miał rzekomo 54 lata.
Na ilustracji powyżej zaznaczono region pochodzenia Alojza i Joanny Hawliczków,
którzy przybywając pod koniec XVIII wieku na Górny Śląsk dali początek linii,
z której wywodziło się wielu nauczycieli, księży i urzędników. Źródło: mapy google.
Przejdźmy teraz do przybliżenia dziejów życiowych jego potomków, zaczynając od syna Antona, który po ukończeniu służby wojskowej w stopniu sierżanta (niem. Feldwebel) pracował w kancelarii landratury lublinieckiej. Był żonaty z Rosalie z d. Müller (ślub w dniu 29.10.1827 roku w Strzelcach Opolskich), córką tamtejszego karczmarza Franza Müllera. Anton Hawlitschka zmarł na gruźlicę („Schwindsucht”) w wieku 34 lat w dniu 10.11.1837 roku. Jego syn – Gustav Johann, urodzony w dniu 16.05.1832 roku w Strzelcach Opolskich (podczas służby Antona w drugim batalionie 23 regimentu Landwehry) został księdzem katolickim. Wyświęcony został 12 czerwca 1858 roku. Był proboszczem w Ostropie (od 24.04.1870 roku do marca 1899 roku) i Biedrzychowicach (niem. Friedersdorf) koło Głogówka. Został uhonorowany tytułem dziekana (niem.: „Erzpriester”) oraz dane mu było świętować jubileusz pięćdziesięciolecia kapłaństwa. Zmarł w Sośnicowicach (niem. Kieferstädel) w dniu 23.06.1908 roku.
Ulotka żałobna po śmierci księdza Gustava Hawlitschki z podobizną zmarłego.
Źródło: księgi metrykalne parafii w Sośnicowicach (www.familysearch.org)
Innym kapłanem z rodu Hawlitschków mieszkających na Śląsku był Blasius (Błażej) Hawlitschka, który urodził się 02.02.1872 roku, prawdopodobnie w Strzelcach Opolskich. W związku z tym, że prawdopodobnie urodził się w tym właśnie mieście podejrzewam, że jego przodkiem (być może dziadkiem) był Anton Hawlitschka, który jak wspomniałem służył w strzeleckiej jednostce wojskowej (Anton i Rosalie Hawlitschka mieli jeszcze jednego syna: Emila Louisa ur. 18.02.1830 roku w Strzelcach Opolskich, a Rosalie mogła po śmierci męża powrócić do rodzinnego miasta, więc prawdopodobnie ksiądz Błażej Hawlitschka był synem Emila Louisa). Błażej Hawlitschka przyjął święcenia kapłańskie we Wrocławiu 21.06.1899 roku. Był wikarym w Dąbiu (Katowice) i kuratusem w parafii katedralnej w Opolu. W dniu 21.10.1908 roku został proboszczem w Leśnicy. Objął rozległą parafię, w skład której wchodziły takie miejscowości jak Zdzieszowice czy Januszkowice. Ksiądz Hawlitschka doprowadził do wybudowania kościołów w obydwu tych miejscowościach (w latach 1919 – 1920 kościoła pod wezwaniem św. Antoniego w Zdzieszowicach, a w latach 1934 – 1936 kościoła pod wezwaniem św. Błażeja w Januszkowicach). W latach 1938 – 1939 powiększył i odnowił kościół parafialny pod wezwaniem św. Trójcy w Leśnicy. Zmarł 11.06.1942 roku i został pochowany przy kościele pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Leśnicy.
Ksiądz Błażej Hawlitschka (w środku) na zdjęciu z Franciszkanami z Góry Św. Anny – 1929 rok.
Źródło: http://www.parafiajanuszkowice.pl/wp-content/uploads/2019/07/ksieza.pdf
Kolejnym synem Alojzego i Joanny Hawliczków, którego sylwetkę należałoby przybliżyć to Aidan Hawliczka. Aidan został aktuariuszem sądowym. Drogę zawodową rozpoczął w kancelarii sądu miejscowego w Lublińcu. W dniu 29 sierpnia 1821 roku poślubił w tym mieście Barbarę Marię Stricker. Aidanowi i jego żonie urodziły się w Lublińcu następujące dzieci: Jeannette Louise Charlotte (ur. 23.06.1822), Aidanus Anton Amadeus Martin (ur. 18.10.1823) oraz Reinhold Eduard Franz (ur. 04.02.1825 roku). W 1825 bądź 1826 roku Aidan przeniósł się wraz z rodziną do Gliwic. Tam również pracował jako aktuariusz sądowy. W Gliwicach urodziły mu się kolejne dzieci: Nathalie Bernardine (ur. 19.08.1826 roku), Emil Julius (ur. 31.03.1828 roku), Antonia Maria Benedykta Julia (ur. 08.01.1830 roku), Albertina Angela Barbara (ur. 26.09.1831 roku), Anna Veronika Euphemia (ur. 03.02.1833 roku) i Carl Engelbert (ur. 18.10.1838 roku). Młodszy syn Aidana – Emil, poszedł w ślady ojca i został aktuariuszem. Pracował jednak w kancelarii prywatnej. Zmarł w dniu 10.10.1864 roku w Gliwicach na zawał serca mając tylko 36 lata. Starszy syn Reinhold został – jakby miało być inaczej u Hawliczków – nauczycielem (i to nie byle jakim). Od 20.04.1852 roku nauczał w Królewskim Gimnazjum w Gliwicach: najpierw jako „kandydat do wyższego urzędu nauczycielskiego”, później (od 1857 roku) jako „kolaborator”, a od 1874 roku jako „starszy nauczyciel (niem. Oberlehrer)”. Profesor Hawlitschka nauczał następujących przedmiotów: języka francuskiego, matematyki, historii natury, prac ręcznych a także religii dla uczniów wiary „starokatolickiej” (niem. „Altkatolisch”). Na emeryturę przeszedł w 1894 roku. Jeśli chodzi o życie prywatne Reinholda Hawlitschki, to od 07.09.1859 roku był żonaty z Louise Liedtki, córką „starszego nauczyciela” w gimnazjum gliwickim Theodora Liedtki (nauczał tam w latach 1820 – 1870). Z dzieci Reinholda i Luizy: Franz (ur. 11.05.1860 w Gliwicach, zm. 21.03.1909 tamże) został cieślą, posiadał dyplom mistrzowski, pełnił również funkcję radcy miejskiego; Richard (ur. 29.01.1862 w Gliwicach) został medykiem i inspektorem ubezpieczeniowym we Wiedniu; Georg (ur. 08.11.1863 w Gliwicach, zm. 05.03.1933) został pracownikiem bankowym w Chemnitz; Viktor (ur. 01.04.1868 w Gliwicach, zm. 03.09.1918 w Opolu) był urzędnikiem leśnym i pracował jako królewski radca leśny w Opolu. Luiza Hawlitschka z d. Liedtki zmarła w dniu 09.11.1905 roku w Gliwicach, natomiast Reinhold Hawlitschka w dniu 29.12.1918 roku tamże.
Aktuariusz sądowy Aidan Hawlitschka (1795 – 1872) na fotografii wykonanej ok. 1864 roku
w foto atelier Wilhelma von Blandowskiego w Gliwicach.
Źródło: Damian Recław „Zakład fotograficzny Wilhelma von Blandowskiego”
– Muzeum w Gliwicach.
Przejdźmy teraz do dwóch najstarszych synów Alojzego i Joanny Hawlitschki: Aloisa i Johanna. Alois poślubił w dniu 05.11.1816 roku w kościele w Lubecku Joannę Jablonkę ze Zborowskiego. Był już wtedy nauczycielem i pracował w Tułach koło Kluczborka. W 1817 roku został przeniesiony do nowo powstałej szkoły w Ligocie Woźnickiej. Tam urodziły się jego dzieci: Adolphine Caroline Dorothea (29.11.1818), Arnold Wilhelm Emanuel Alphons (17.11.1820), Hipolit Cornelius (23.11.1822), Angelina Seraphina Johanna (25.11.1824) i Amalia Agnes (19.01.1827). Amalia była ostatnim dzieckiem nauczyciela z Ligoty Woźnickiej. Alojzy zmarł na marskość wątroby i gruźlicę płuc w dniu 11.09.1827 roku mając rzekomo 39 lat. Charakterystykę Johanna Hawlitschki i jego potomków pozostawiłem sobie celowo na sam koniec opracowania, gdyż najwięcej nauczycieli pracujących w naszej najbliższej okolicy było jego potomkami. Johann Hawlitschka był dwa razy żonaty. Jego pierwszą żoną była Catharina Denia, córka lublinieckiego szewca. Ich ślub odbył się 11.06.1816 roku w Lublińcu. Johann pracował wtedy jako nauczyciel w Rusinowicach. Pomiędzy 1816 a 1818 rokiem przeniesiono go do szkoły w Droniowicach (Gross Droniowic), gdzie miał już pozostać aż do przejścia na emeryturę. W dniu 21.02.1819 roku Johannowi i Catharinie urodziła się córka Eleonora. Prawdopodobnie poród był bardzo trudny zarówno dla matki jak i dziecka. Catharina zmarła 27 lutego, natomiast córeczka tylko kilka dni po niej. Johann ożenił się ponownie. W dniu 10.08.1819 roku poślubił w Kochanowicach wdowę po zmarłym nauczycielu Ludwiku Vogt – Susannę z d. Greupner. Małżeństwu narodziły się następujące dzieci: Angelo Mauritius Matheus – „Moritz” (21.09.1821), Theodor (01.11.1823), Carolina Thekla Josepha (ur. 28.01.1825, zm. 19.05.1825), Alois (02.06.1827) i Robert Wilhelm (ur. 31.05.1829, zm. 08.02.1831). Wieku dorosłego dożyło zatem 3 synów Johanna i Susanny Hawlitschka: Moritz, Alois i Theodor. Dwóch z nich zostało nauczycielami (Moritz i Alois), natomiast Theodor został urzędnikiem gospodarczym. Tę funkcję pełnił w latach 50’, 60’ i 70’ XIX wieku w Harbułtowicach. W dniu 01.09.1851 roku poślubił Henriettę Lukkas, córkę Ignacego, nadleśniczego z Konopisk. Henrietta urodziła w dniu 19.05.1852 roku syna, któremu nadano imiona Carl Gottlob Moritz. Rodzice nie cieszyli się jednak długo swoim szczęściem. Henrietta chorowała na gruźlicę, która była wówczas chorobą powszechną i śmiertelną. Zmarła 18.07.1852 roku. Theodora spotkał więc ten sam los, co jego ojca, ale i on ożenił się ponownie. Jego drugą żoną była Sophia Krebs. Ich dziećmi byli: syn Wilhelm Theodor Gottlieb (ur. 07.03.1854) – został kupcem, mieszkał we Wrocławiu; córka Auguste (ur. 27.08.1855, zm. 02.02.1884) – wyszła za mąż w dniu 27.06.1880 roku za pańskiego dzierżawcę ziem w Droniowicach Friedricha Eduarda Gustava Juliusa Krebsa (syna pańskiego dzierżawcy ziem w Droniowicach w latach 1846 – ok. 1874 Friedricha Erdmanna Krebsa), syn Theodor Moritz (ur. 06.06.1858); córka Anna Maria (ur. 07.08.1860, w dniu 19.06.1886 poślubiła Adolfa Wendera, zarządcę browaru pochodzącego z Byczyny) oraz córka Marie Sophia (ur. 10.01.1864), która 09.02.1884 roku poślubiła w Urzędzie Stanu Cywilnego w Tworogu Albina Schalasta, nauczyciela pochodzącego z Pyskowic. Theodor Hawlitschka zmarł w dniu 01.06.1878 roku. Jego najstarszy syn Carl został nauczycielem. Nauczał w szkołach w Olszynie (ok. 1877 – 1880) i w Strzebiniu (od 1880 roku). W dniu 08.10.1878 roku poślubił w urzędzie stanu cywilnego w Koszęcinie wdowę po książęcym kucharzu Heinrichu Raube Johannę z d. Langer (ur. 17.02.1843 roku w Kopicach). Ich najstarszy syn – Carl Wilhelm (ur. 13.09.1879 roku w Olszynie) poślubił 26.06.1907 roku w Gliwicach Klarę Galaschik (zamieszkali w Katowicach, gdzie Carl Wilhelm pracował jako asystent w magistracie).
Johann Hawlitschka, główny nauczyciel w Droniowicach w latach ok. 1817 – 1850, zmarł w dniu 02.12.1859 roku. Miał rzekomo 72 lata. Następcą Johanna Hawlitschki na stanowisku głównego nauczyciela w Droniowicach był jego syn Alois, który do tamtejszej szkoły skierowany został w 1850 roku. Alois poślubił około 1858 roku Marię Michnik (ur. 10.12.1828 roku w Cieszowej), córkę nauczyciela z Cieszowej Carla Michnika i jego żony Marii z d. Mokry. Syn Aloisa i Marii – Oskar (ur. 03.11.1862 roku w Droniowicach) został leśniczym w dobrach Hugo von Ruffera w Rudzińcu. W dniu 26.05.1889 roku poślubił tam Marię Paulinę Maier pochodzącą z Toszka. Na początku lat 90’ XIX wieku Oskar przeniósł się wraz z rodziną w dobra Georga von Kramsta do Chwalimierza (niem. Frankenthal) koło Środy Śląskiej na Dolnym Śląsku. Tam urodził się Oskarowi syn Ernst (ur. 31.03.1894, zm. 07.02.1969 Reiste). Alois Hawlitschka, nauczyciel główny w Droniowicach zmarł w dniu 26.09.1882 roku, natomiast jego syn Oskar w dniu 06.01.1919 roku.
W końcu przyszedł i czas na przedstawienie trzeciego z synów Johanna Hawlitschki – Moritza. Z racji, że pomiędzy 1851 a 1887 rokiem był nauczycielem i organistą w Tworogu, jest dla autora niniejszego opracowania osobą najbliższą z całego rodu Hawliczków. Moritz studiował na seminarium nauczycielskim w Głogówku. Egzamin końcowy zdał w dniu 11.03.1842 roku. Jeszcze w tym samym roku rozpoczął pracę zawodową. Pierwszą placówką, w której dano mu było pracować była szkoła elementarna w Koszęcinie, gdzie powierzono mu stanowisko adjuwanta, czyli nauczyciela pomocniczego. W 1851 roku Moritza skierowano do szkoły w Tworogu, gdzie po odejściu Maximiliana Zimmermanna (rektora szkoły w Tworogu w latach ok. 1822 – 1850) był wakat na stanowisku głównego nauczyciela. W Tworogu nauczał wtedy nauczyciel o nazwisku Kny (prawdopodobnie na stanowisku drugiego nauczyciela). Ten jednak najprawdopodobniej nie spełniał wymagań stawianych kandydatowi na rektora szkoły. Jak wspominał Carl Wilhelm Prieur, nadleśniczy w Tworogu w latach 1853 – 1866 w swojej autobiografii pt. „Die Lebensgeschichte des Carl Wilhelm Prieur (1821 – 1896)”, Kny nie był osobą o wysokich walorach moralnych: „Nauczyciel Kny (…) stały gość we wszystkich karczmach, denuncjator, który wypijał tyle ile mu postawiono. Wiedział wszystkie nowości, ale oprócz tego był dość uczynnym facetem, a kiedy mógł jeszcze coś przy tym zarobić, to był zawsze chętny do pomocy.”
Świadkowie ówczesnych czasów: 1. Po lewej – prawdopodobnie Georg Przibylka wieloletni nauczyciel w
Gliwicach, który w 1842 roku kończył seminarium nauczycielskie razem z Moritzem Hawlitschką
(zdjęcie z foto atelier Wilhelma von Blandowskiego) – źródło: Damian Recław „Zakład fotograficzny
Wilhelma von Blandowskiego” – Muzeum w Gliwicach; 2. Po prawej – Carl Wilhelm Prieur –
nadleśniczy w Tworogu w latach 1853 – 1866, książęcy inspektor leśny w Koszęcinie w latach 1867 –
1891, a także autor autobiografii pt. „Die Lebensgeschichte des Carl Wilhelm Prieur (1821 – 1896)” –
zdjęcie udostępniła autorowi Pani Magdalena Prieur – Muc.
Hawlitschka został ostatecznie zatwierdzony na stanowisku rektora szkoły w Tworogu w 1853 roku. W dniu 02.05.1852 roku poślubił w Łabędach Nathalie Hübner (ur. 29.10.1830 w Proślicach koło Kluczborka, zm. 07.10.1890 w Tworogu) córkę tamtejszego mistrza śluzy wodnej (niem. „Schleusemeister”) Franza Hübnera i Franziski z d. Willert. Co ciekawe, świadkami na ślubie byli: ówczesny urzędnik w dobrach Bernarda Rosenthala w Brynku, a zarazem brat panny młodej Fedor Hübner (w latach 1865 – 1874 Fedor Hübner był książęcym dzierżawcą ziem w Tworogu, w latach 1874 – 1877 piastował tam cesarski urząd naczelnika okręgu i naczelnika urzędu stanu cywilnego, a w latach 1877 – 1879 był właścicielem „Granicznego Młyna”) oraz Reinhold Hawlitschka, który w metryce ślubu nowożeńców określony został jako „Kandydat do wyższego urzędu nauczycielskiego w Gliwicach”. Jest rzeczą oczywistą, że drugi ze świadków to późniejszy „Oberlehrer” z gimnazjum w Gliwicach, który był przecież najprawdopodobniej kuzynem Moritza (ojciec Reinholda – Aidan i ojciec Moritza – Johann byli najprawdopodobniej braćmi). W rodzinie Hübner istniała jeszcze jedna ciekawa koligacja rodzinna. Otóż Klara Hübner, córka Franza z drugiego małżeństwa (z Wilhelminą Janus) była pierwszą żoną Gustava Schotta – urzędnika w prywatnej kancelarii książąt Hohenlohe w Koszęcinie. Ich ślub odbył się w dniu 19.02.1860 roku w Koszęcinie, a jednym ze świadków na ślubie był Moritz Hawlitschka. Moritz i Nathalie Hawlitschka mieli tylko dwoje dzieci: syna Theodora (ur. 20.02.1853 w Tworogu, zm. 04.10.1910 w Brzegu) oraz córkę Marię (ur. 11.09.1854 w Tworogu, zm. 22.08.1936 tamże ). Zgodnie z rodzinną tradycją Theodor został nauczycielem. W 1872 roku pracował pod czujnym okiem ojca jako nauczyciel pomocniczy w Tworogu, skąd przeniesiono go do Łabęd. W dniu 17.09.1875 roku poślubił w Gliwicach Klarę Merkel, córkę Wilhelma, właściciela dóbr w Rzeczycach. Theodor mieszkał i pracował wtedy w Radzionkowie. Maria wyszła za mąż w dniu 01.08.1875 roku za nauczyciela Josepha Christena (ur. 27.11.1846 w Sławniowicach koło Nysy, zm. 07.03.1917 w Tworogu), który był głównym nauczycielem w Sierotach. Świadkami na ślubie kościelnym byli: Theodor Hawlitschka (brat panny młodej) – nauczyciel z Radzionkowa oraz August (właściwie Oskar) Münch – prywatny nauczyciel dzieci Conrada Waiblingera (młodszego), ówczesnego właściciela Zielonego Młyna w Tworogu. Na ślubie cywilnym Josepha Christena i Marii Hawlitschki jednym ze świadków był z kolei Robert Hübner (ur. ok. 1835, zm. 20.10.1900 w Tworogu), ówczesny nauczyciel w Brynku, a prywatnie mąż Marii z d. Fritz, córki Carla Fritza, nauczyciela w Koszęcinie. Oprócz stanowiska rektora w tworogowskiej szkole elementarnej Moritz Hawlitschka pełnił w tej miejscowości jeszcze inne ważne funkcje społeczne. Po pierwsze był również głównym organistą parafialnym, co jest oczywiste, gdyż tylko nauczyciel posiadający zdolności grania na organach mógł zostać rektorem w szkole, która organizacyjnie podlegała kościołowi. Przygrywał do nabożeństw zarówno w kościele w Tworogu, jak i w Kotach. Po drugie pełnił przez pewien okres funkcję pisarza gminnego oraz wiejskiego sędziego, rozstrzygającego sprawy sporne w tzw. sądach polubownych. Nie raz był też członkiem komisji wyborczych w Tworogu. W swoim życiu zawodowym musiał stawiać czoło niejednej trudnej sytuacji. Tak było na przykład w dniu 15 października 1866 roku, kiedy to w centrum Tworoga wybuchł pożar, który strawił 12 budynków, w tym szkołę z mieszkaniami dla nauczycieli. Szczęściem w nieszczęściu było to, że w tym samym roku ukończono budowę szkoły w Brynku, gdzie pierwszym jej rektorem został wspomniany wcześniej Robert Hübner. Również w Kotach wybudowano nową szkołę. Po uroczystej mszy świętej w dniu 16.05.1868 roku, proboszcz Anton Monem poświęcił kamień węgielny pod jej budowę. Architektem i budowniczym szkoły w Kotach był Hieronimus Weidner – powiatowy mistrz budowlany z Lublińca. Nauka w tamtej szkole rozpoczęła się jeszcze w 1868 roku, a jej pierwszym nauczycielem został Edward Laska, który wcześniej (od ok. 1865 roku) był adjuwantem w Tworogu. Dzięki staraniom nauczyciela Moritza Hawlitschki oraz księdza Monema, w 1870 roku wybudowano również nowy budynek szkolny w Tworogu. Znajdował się on naprzeciw kościoła parafialnego, gdzie obecnie znajdują się budynki GS.
Szkoła w Kotach zbudowana w 1868 roku przez mistrza budowlanego z Lublińca Hieronimusa
Weidnera (źródło: pocztówka z ok. 1910, www.sbc.org.pl).
Uczniowie II klasy szkoły elementarnej w Kotach ok. 1910 roku przed budynkiem szkolnym
(źródło: zbiory prywatne autora). Na zdjęciu ówcześni nauczyciele: z prawej strony –
ówczesny rektor Alexander Maniera (kierownik szkoły w Kotach w latach 1894 – 1932).
Szkoła elementarna w Tworogu z 1870 roku na szkicu autorstwa Fryderyka Zgodzaja
(źródło: F. Zgodzaj „Dwa rogi”)
Moritz Hawlitschka przeszedł na emeryturę w dniu 01.04.1887 roku. Jego następcą na stanowisku głównego nauczyciela w Tworogu został August Gratza (ur. 08.07.1847 w Lublińcu, zm. 15.09.1887 w Tworogu), dotychczasowy nauczyciel w Bruśku. Gratza był synem rzeźnika z Lublińca Carla Gratzy. W dniu 09.02.1879 roku poślubił w Urzędzie Stanu Cywilnego w Bruśku Klarę Stahr, córkę leśniczego z Kośmider Josepha Stahra, a zarazem siostrę innego nauczyciela z Bruśka Carla Stahra, który w 1875 roku został zatrudniony przez księcia Fryderyka Wilhelma zu Hohenlohe na stanowisku zarządcy pańskiego tartaku w Tworogu, a od 1877 roku pełnił tam funkcję „Amtsvorstehera” czyli Naczelnika Okręgu Urzędowego. Niestety Gratza zmarł jeszcze w tym samym roku, w którym objął stanowisko głównego nauczyciela w Tworogu (15.09.1887 roku). Przyczyną jego śmierci były dolegliwości sercowe. W Tworogu nauczał więc tylko niecałe pół roku. Naukę w szkole kontynuowano. Lekcje prowadzili adjuwanci Theodor Radlik i Albert Rybark. W lutym 1888 roku nauczanie w Tworogu rozpoczął Johann Kowalski (ur. 01.01.1850 w Ujeździe, zm. 01.08.1897 w Tworogu), który został przeniesiony ze Świniowic. Stanowisko kierownika szkoły objął z dniem 1 kwietnia 1888 roku. Drugim nauczycielem został Theodor Gawoll (ur. 19.10.1863 roku w Sadowie, zm. 08.02.1928 w Tworogu) z Koszęcina (syn nauczyciela Johanna Gawolla z Sadowa, rektor szkoły w Tworogu w latach 1898 – 1928), a trzecim Leopold Klausewitz (ur. 02.09.1867 w Posucicach koło Głubczyc, nauczyciel pomocniczy w Tworogu i Potępie w latach ok. 1887 – 1898, żonaty z Amalią z d. Wuttke, córką Reinholda, właściciela restauracji dworcowej w Tworogu w latach ok. 1863 – 1905). Po przejściu na emeryturę Moritz Hawlitschka mieszkał jeszcze przez pewien czas w Tworogu. Opiekował się chorą żoną Natalią, która cierpiała na schorzenie nerwowe. Była również chora na serce (miała zwężone żyły sercowe). Natalia Hawlitschka zmarła w dniu 07.10.1890 roku. Do kiedy jej mąż mieszkał w Tworogu, tego nie wiem. Pod koniec swojego życia mieszkał w Brzegu, gdzie jego syn Theodor pracował jako nauczyciel zakładu karnego. Theodor zmarł jeszcze przed swoim ojcem Moritzem, tj. w dniu 04.10.1910 roku. Po śmierci syna, Moritz Hawlitschka podupadł na zdrowiu i niedługo potem zmarł. Odszedł do wieczności w dniu 21.11.1910 roku. Zmarł w Brzegu, lecz jego zwłoki przewieziono do Tworoga i pochowano na tamtejszym cmentarzu parafialnym.
Dzieci z Tworoga przed dawną szkołą (naprzeciwko kościoła) z nauczycielem Gawolem
(prawdopodobnie początek XX wieku) – zdjęcie udostępniła autorowi Pani Kowol;
Tablica nagrobna nauczyciela Alberta Rybarka na cmentarzu parafialnym w Kotach.
Rybark zmarł w sposób tragiczny: utonął w rzece Stole podczas łowienia ryb w dniu 18.09.1894 roku.
A teraz, już na sam koniec opracowania, powróćmy do tego co napisałem na wstępie, a konkretnie do postaci księdza Viktora Christena. Jak wspomniałem był on synem nauczyciela z Sierot – Josefa Christena i Marii z d. Hawlitschka, córki Moritza. Osobę księdza Christena opisał w książce „Dwa rogi” Śp. Fryderyk Zgodzaj. W tym miejscu przytoczę jego słowa: „Rodzina Christenów pochodziła z Gross Kunzendorf Kr. Neisse, obecnie Sławniowice. Ojciec Josepha Johann posiadał dobrze prosperujący młyn stępowy (Stampfwerkbesitzer). Matką była Tekla z domu Bergmann. Nauczyciel i organista Joseph Christen mieszkał i pracował w Sierotach. (…) 20 czerwca 1876 roku w budynku szkolnym urodził (mu) się syn trojga imion: Victor, Johannes – po dziadku ze strony ojca, Mauritius – po dziadku ze strony matki. Victor Christen utykał na prawą nogę. Podobnie jak rodzice wybrał zawód nauczyciela, jednocześnie poświęcając się życiu w stanie kapłaństwa. Pierwszą odnalezioną informację na ten temat podaje „Katholisches Sonntagsblatt nr 48 z 26 listopada 1905 roku („Seminar – Religionslehrer Victor Christen in Zuelz als Kreisvikar nach Kosel O/S”). Nie wiadomo dlaczego ksiądz Christen znalazł się u schyłku swego życia w Tworogu. Może po prostu powrócił na ojcowiznę po dziadku Hawlitschce, a w Tworogu bardziej mu się podobało niż w Sierotach. Między ówczesnymi Prinz – Hohenloheplatz a Hoeferstrasse (obecnie plac Wolności i ulica Jankowskiego) stała stara drewniana karczma. Do tej karczmy przylegały stajnie dla koni podróżnych. Parcelę po stajniach kupił Moritz Hawlitschka. W 1906 roku przepisał ją swej córce Marie Christen, a ta wybudowała na niej murowany dom parterowy. Dom pod koniec lat dwudziestych (ubiegłego stulecia) został podwyższony do stanu obecnego. W 1934 roku Marie przepisała go swemu synowi Victorowi, nauczycielowi szkoły średniej z Gliwic („Studienrat in Gleiwitz”), który się na stałe osiedlił w Tworogu. Nieliczne osoby w Tworogu wiedziały, iż ksiądz Christen uczył na uczelniach w Heidelbergu i prawdopodobnie w Dreźnie. Czasami wspominał, jak grał w Dresdner Staatsorchester jako wiolonczelista, stąd wiadomo, że tam mieszkał i pracował. Jakiś czas pracował też w Lądku Zdroju. Opracował, między innymi dla parafii w Tworogu, pieśni do motywów muzyki klasycznej zatytułowane „Der Hornecker Pfarrgemeinde gewidmet”. W 1947 roku dostał posadę nauczyciela w tutejszej szkole, nauczał religii i … języka angielskiego. W następnym roku nie ma już takiego zapisu, widocznie ów język nie miał powodzenia. Był też kilka razy aresztowany. Wychowywany w dzieciństwie w potrzebie ładu i porządku, punktualności, sumienności i dokładności, posłuszeństwie i karności nie mógł się pogodzić z rzeczywistością, jaka nastała po wojnie. Dlatego nieraz głośno wyrażał swoją dezaprobatę, nawet w kościele, co było przyczyną kłopotów z nową władzą. Zmarł 4 stycznia 1951 roku i został pochowany na tutejszym cmentarzu po prawej stronie kościoła. Na jego grobie stoi nagrobek z białego marmuru po 45 – letnim żandarmie Florianie Fieberze, ojcu dziewięciorga dzieci, zastrzelonego w Nowej Wsi przez słynnego w swoim czasie kłusownika Rabsika 22 stycznia 1895 roku. Nagrobek stał poprzednio w okolicy lewej strony kaplicy św. Jana Nepomucena. Do dziś widoczne są na nim ślady po demontażu. Na nagrobku widnieje skromny napis po łacinie:
Hic requiscit in Deo sacerdos profesor
(Tu spoczywa w Bogu ksiądz profesor).
Parafianie, którzy mieli zaszczyt go znać, uważają, że był wybitną indywidualnością.
Zdjęcie ks. Viktora Christena umieszczone na nagrobku księdza w Tworogu
oraz Pogrzeb księdza Christena w styczniu 1951 roku –
pierwszy z przodu niosący mary z trumną księdza – wieloletni naczelnik, a później prezes Gminnego
Związku OSP w Tworogu – Jan Dramski (dziadek autora opracowania). Przed trumną podąża ksiądz
Karol Jaschik (proboszcz w Tworogu w latach 1911 – 1960);
Grób księdza Viktora Christena
znajdujący się Tworogu przy kościele parafialnym.
Źródło zdjęć: zbiory prywatne autora opracowania.
Dla lepszej przejrzystości: „kto w rodzie Hawlitschków był kim”, zestawiłem osobistości z tego rodu w tabeli poniżej.
Opracował w październiku 2024 roku: Michał Dramski
Autor dziękuje Pani Katarzynie Mańko za korektę tekstu.
Źródła:
1. Benno Nietsche „Die lateinische Schule des Cistercienser – Klosters Rauden 1744 – 1816 (…) Teil II”.
2. Benno Nietsche „Geschichte der Stadt Gleiwitz” – wyd. Paul Raschdorf Gleiwitz, 1886 – google books)
3. Księgi metrykalne umieszczone na stronie internetowej www.familysearch.org:
– chrztów, ślubów i zmarłych z garnizonów wojskowych w Gliwicach, Koźlu, Raciborzu, Nysie, Strzelców Opolskich i Opola z lat 1824 – 1833,
– z parafii pod wezwaniem Ducha Św. w Ostropie z lat 1882 – 1904,
– księgi ślubów z lat 1847 – 1871 oraz z lat 1871 – 1891 z parafii pod wezwaniem Wszystkich Świętych w Gliwicach,
– księgi ślubów z lat 1814 – 1817 oraz z lat 1817 – 1834 z parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Lubecku,
– księga zgonów z lat 1807 – 1828 z parafii w Lubszy,
– księga ślubów z lat 1814 – 1832 z parafii pw. św. Mikołaja w Lublińcu,
– księga chrztów z lat 1809 – 1819 z parafii pw. Św. Mikołaja w Lublińcu,
– księgi z parafii pw. św. Józefa w Sadowie,
– księga ślubów z lat 1906 – 1915 z parafii pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Gliwicach,
– księga ślubów z lat 1841 – 1872 z parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Łabędach,
– księga zgonów z lat 1839 – 1928 z parafii pw. św. Antoniego w Tworogu.
4. Księga ślubów z lat 1822 – 1918 z parafii pw. św. Antoniego w Tworogu (zbiory własne autora).
5. „Schematismus des Bisthums Breslau und seines Delegatur – Bezirks für das Jahr 1896” (www.sbc.org.pl)
6. Artykuły prasowe znajdujące się gazetach zamieszczonych na stronie internetowej www.sbc.org.pl :
– „Oberschlesische Volkstimme” nr 143/1908 i nr 2/1919,
– „Der Oberschlesische Wanderer” nr 114/1909, nr 259/1905 i 10/1892,
– „Schlesisches Kirchenblatt” nr 49/1850, 38/1842, 1/1854 i 34/1872,
– „Schlesische Schulzeitung” nr 39/1910 i 5/1911,
– „Nowiny Raciborskie” nr 114/1894.
7. Wilhelm Ronke „Jahrebericht des Königlichen katolischen Gymnasium zur Gleiwitz (…)”
8. „Jahresbericht des Kgl. Kathol. Gymnasiums zu Gleiwitz für das Schuljahr 1874/75 (…)” C. Nieberding.
9. „Zeitschrift für Forst und Jagdwesen” – Tom 51, 1919, books.google.pl.
10. Bernard Szczech „Szkice z dziejów Lubszy i okolicy”, Lubsza 1998.
11. Ks. Henryk Gawelczyk „125 lat szkoły w Kotach” – broszurka z dnia 19.06.1993 roku (zbiory prywatne autora).
12. Fryderyk Zgodzaj „Dwa rogi”.
13. „Die Lebensgeschichte des Carl Wilhelm Prieur (1821 -1896)” – zbiory własne autora.
14. Portal internetowy „MyHeritage”.
15. http://www.parafiajanuszkowice.pl/wp-content/uploads/2019/07/ksieza.pdf w dniu 30.10.2024.
16. Akta z Urzędów Stanu Cywilnego zamieszczone na www.szukajwarchiwach.gov.pl :
– Akt zgonu Theodora Hawlitschki (nr 29/1878 z Urzędu Stanu Cywilnego w Lisowie),
– Akt ślubu nr 10/1880 z Urzędu Stanu Cywilnego w Hadrze,
– Akt ślubu nr 5/1884 z Urzędu Stanu Cywilnego w Tworogu,
– Akt ślubu nr 16/1878 Urzędu Stanu Cywilnego w Koszęcinie,
– Akt urodzenia syna Carla Wilhelma Hawlitschki (nr 823/1912 z USC w Katowicach),
– Akt zgonu nr 84/1875 Urzędu Stanu Cywilnego w Tworogu,
– Akt ślubu nr 10/1875 z Urzędu Stanu Cywilnego w Tworogu,
– Akt ślubu nr 10/1892 z Urzędu Stanu Cywilnego w Tworogu,
– Akt zgonu nr 4/1928 z Urzędu Stanu Cywilnego w Tworogu,
– Akt zgonu Natalii Hawlitschka (nr 58/1890 z Urzędu Stanu Cywilnego w Tworogu).