Ród Hawliczków – nauczyciele, księża, urzędnicy

Na tworogowskim cmentarzu parafialnym, przy prawym wejściu bocznym do kościoła, znajdują się groby pochowanych na nim księży. Pierwszym grobem patrząc od wejścia bocznego jest grób księdza Victora Christena (ur. 20.06.1876 w Sierotach, zm. 04.01.1951 w Tworogu). Ksiądz ten, którego biografię w książce „Dwa rogi” przedstawił zmarły niedawno śp. Fryderyk Zgodzaj, był wnukiem Moritza Hawlitschki, głównego nauczyciela i organisty w Tworogu w latach 1851 – 1887 (ksiądz Victor Christen był synem Josepha Christena nauczyciela z Sierot i Marii z d. Hawlitschka, córki Moritza). Moritz Hawlitschka (ur. 21.09.1821 w Droniowicach, zm. 21.11.1910 w Brzegu) był z kolei synem nauczyciela z Droniowic – Johanna Hawlitschki. Skąd jednak Hawliczkowie wzięli się na Śląsku? Brzmienie nazwiska, pisanego w różnej postaci (Hawliczka, Hawlitzka, Hawlitschka, a nawet Hafflitzka) wskazywałoby na pochodzenie rodu z Czech. Przeprowadzone badania genealogiczne potwierdziły podejrzenia, ale może po kolei.

W dniu 29 sierpnia 1795 roku w Rudach Raciborskich ochrzczono syna Alojza Hawliczki (wpisanego jako Hafflitzka) i jego żony Joanny z d. Erben. Dano mu imiona Aidanus Egidius Antonius Joannes. Zapisujący w księdze parafialnej fakt chrztu zanotował również skąd pochodzili rodzice dziecka: „Aus Lauderwasser”. Lauderwasser? Nie ma takiej miejscowości… Jest natomiast Lauterwasser – to niemiecka nazwa czeskiej miejscowości Cista, położonej w Sudetach w rejonie Trutnova. Przeszukałem tamtejsze księgi metrykalne (z Cista, Fort – niem. Forst i innych miejscowości w pobliżu). Najwięcej rodzin z nazwiskiem Hawliczka i Erben znajduje się w księgach parafialnych z Cista (Fort należał do tej samej parafii) czyli Lauterwasser. Nie znalazłem jednak metryki ślubu Alojzego Hawliczki i Joanny z d. Erben. Być może pobrali się już gdzieś na Śląsku. Musiało stać się to jednak na kilka lat przed 1795 rokiem, gdyż starszymi braćmi Aidana byli prawdopodobnie Johann Hawliczka (późniejszy nauczyciel z Droniowic urodzony około 1787 roku) i Alois (późniejszy nauczyciel w Ligocie Woźnickiej urodzony około 1792 roku). Skąd takie przypuszczenia? Wszyscy trzej panowie uczęszczali do szkoły przyklasztornej w Rudach Raciborskich. Johann rozpoczął nauczanie w gimnazjum cysterskim w 1800 roku (jako miejsce zamieszkania wpisano Rauden, czyli Rudy), Alois w 1801 roku, a Aidan w 1810 roku, kiedy cała rodzina mieszkała już w Lublińcu. W Rudach Raciborskich małżeństwu Hawliczka urodziło się jeszcze kilkoro dzieci. Wśród nich była córka Benedykta Franciszka Angela (ur. 06.07.1798 roku), która w dorosłym życiu poślubiła Franza Baingo, rymarza z Posmyka (ślub w Lublińcu w dniu 16.09.1817 roku) oraz dwaj synowie Franciszek Gerard (ur. 22.09.1800) i Anton Emanuel Johannes (ur. 27.12.1802). Była jeszcze córka Johanna, która poślubiła Antoniego Kuziela, ówczesnego browarnika zamkowego w Lublińcu (ślub w styczniu 1807 roku) oraz córka Józefa, która w dniu 01.06.1819 roku wyszła za mąż w Lublińcu za młynarza z Poczesnej Józefa Szembora. Pomiędzy 1803 a 1805 rokiem rodzina Hawliczków przeniosła się do Lublińca, gdzie ojciec rodziny dostał posadę głównego nauczyciela i rektora chóru. W Lublińcu w dniu 07.06.1805 roku urodził się ostatni syn Alojzego i Joanny Hawliczków – Joseph August Medardus. „Schul und Chor Rektor” Alois Hawliczka zmarł w Lublińcu 26.04.1812 roku na „bóle w klatce piersiowej” (prawdopodobnie zawał serca). Miał rzekomo 54 lata.


Na ilustracji powyżej zaznaczono region pochodzenia Alojza i Joanny Hawliczków,
którzy przybywając pod koniec XVIII wieku na Górny Śląsk dali początek linii,
z której wywodziło się wielu nauczycieli, księży i urzędników. Źródło: mapy google.

Przejdźmy teraz do przybliżenia dziejów życiowych jego potomków, zaczynając od syna Antona, który po ukończeniu służby wojskowej w stopniu sierżanta (niem. Feldwebel) pracował w kancelarii landratury lublinieckiej. Był żonaty z Rosalie z d. Müller (ślub w dniu 29.10.1827 roku w Strzelcach Opolskich), córką tamtejszego karczmarza Franza Müllera. Anton Hawlitschka zmarł na gruźlicę („Schwindsucht”) w wieku 34 lat w dniu 10.11.1837 roku. Jego syn – Gustav Johann, urodzony w dniu 16.05.1832 roku w Strzelcach Opolskich (podczas służby Antona w drugim batalionie 23 regimentu Landwehry) został księdzem katolickim. Wyświęcony został 12 czerwca 1858 roku. Był proboszczem w Ostropie (od 24.04.1870 roku do marca 1899 roku) i Biedrzychowicach (niem. Friedersdorf) koło Głogówka. Został uhonorowany tytułem dziekana (niem.: „Erzpriester”) oraz dane mu było świętować jubileusz pięćdziesięciolecia kapłaństwa. Zmarł w Sośnicowicach (niem. Kieferstädel) w dniu 23.06.1908 roku.


Ulotka żałobna po śmierci księdza Gustava Hawlitschki z podobizną zmarłego.
Źródło: księgi metrykalne parafii w Sośnicowicach (www.familysearch.org)

Innym kapłanem z rodu Hawlitschków mieszkających na Śląsku był Blasius (Błażej) Hawlitschka, który urodził się 02.02.1872 roku, prawdopodobnie w Strzelcach Opolskich. W związku z tym, że prawdopodobnie urodził się w tym właśnie mieście podejrzewam, że jego przodkiem (być może dziadkiem) był Anton Hawlitschka, który jak wspomniałem służył w strzeleckiej jednostce wojskowej (Anton i Rosalie Hawlitschka mieli jeszcze jednego syna: Emila Louisa ur. 18.02.1830 roku w Strzelcach Opolskich, a Rosalie mogła po śmierci męża powrócić do rodzinnego miasta, więc prawdopodobnie ksiądz Błażej Hawlitschka był synem Emila Louisa). Błażej Hawlitschka przyjął święcenia kapłańskie we Wrocławiu 21.06.1899 roku. Był wikarym w Dąbiu (Katowice) i kuratusem w parafii katedralnej w Opolu. W dniu 21.10.1908 roku został proboszczem w Leśnicy. Objął rozległą parafię, w skład której wchodziły takie miejscowości jak Zdzieszowice czy Januszkowice. Ksiądz Hawlitschka doprowadził do wybudowania kościołów w obydwu tych miejscowościach (w latach 1919 – 1920 kościoła pod wezwaniem św. Antoniego w Zdzieszowicach, a w latach 1934 – 1936 kościoła pod wezwaniem św. Błażeja w Januszkowicach). W latach 1938 – 1939 powiększył i odnowił kościół parafialny pod wezwaniem św. Trójcy w Leśnicy. Zmarł 11.06.1942 roku i został pochowany przy kościele pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Leśnicy.


Ksiądz Błażej Hawlitschka (w środku) na zdjęciu z Franciszkanami z Góry Św. Anny – 1929 rok.
Źródło: http://www.parafiajanuszkowice.pl/wp-content/uploads/2019/07/ksieza.pdf

Kolejnym synem Alojzego i Joanny Hawliczków, którego sylwetkę należałoby przybliżyć to Aidan Hawliczka. Aidan został aktuariuszem sądowym. Drogę zawodową rozpoczął w kancelarii sądu miejscowego w Lublińcu. W dniu 29 sierpnia 1821 roku poślubił w tym mieście Barbarę Marię Stricker. Aidanowi i jego żonie urodziły się w Lublińcu następujące dzieci: Jeannette Louise Charlotte (ur. 23.06.1822), Aidanus Anton Amadeus Martin (ur. 18.10.1823) oraz Reinhold Eduard Franz (ur. 04.02.1825 roku). W 1825 bądź 1826 roku Aidan przeniósł się wraz z rodziną do Gliwic. Tam również pracował jako aktuariusz sądowy. W Gliwicach urodziły mu się kolejne dzieci: Nathalie Bernardine (ur. 19.08.1826 roku), Emil Julius (ur. 31.03.1828 roku), Antonia Maria Benedykta Julia (ur. 08.01.1830 roku), Albertina Angela Barbara (ur. 26.09.1831 roku), Anna Veronika Euphemia (ur. 03.02.1833 roku) i Carl Engelbert (ur. 18.10.1838 roku). Młodszy syn Aidana – Emil, poszedł w ślady ojca i został aktuariuszem. Pracował jednak w kancelarii prywatnej. Zmarł w dniu 10.10.1864 roku w Gliwicach na zawał serca mając tylko 36 lata. Starszy syn Reinhold został – jakby miało być inaczej u Hawliczków – nauczycielem (i to nie byle jakim). Od 20.04.1852 roku nauczał w Królewskim Gimnazjum w Gliwicach: najpierw jako „kandydat do wyższego urzędu nauczycielskiego”, później (od 1857 roku) jako „kolaborator”, a od 1874 roku jako „starszy nauczyciel (niem. Oberlehrer)”. Profesor Hawlitschka nauczał następujących przedmiotów: języka francuskiego, matematyki, historii natury, prac ręcznych a także religii dla uczniów wiary „starokatolickiej” (niem. „Altkatolisch”). Na emeryturę przeszedł w 1894 roku. Jeśli chodzi o życie prywatne Reinholda Hawlitschki, to od 07.09.1859 roku był żonaty z Louise Liedtki, córką „starszego nauczyciela” w gimnazjum gliwickim Theodora Liedtki (nauczał tam w latach 1820 – 1870). Z dzieci Reinholda i Luizy: Franz (ur. 11.05.1860 w Gliwicach, zm. 21.03.1909 tamże) został cieślą, posiadał dyplom mistrzowski, pełnił również funkcję radcy miejskiego; Richard (ur. 29.01.1862 w Gliwicach) został medykiem i inspektorem ubezpieczeniowym we Wiedniu; Georg (ur. 08.11.1863 w Gliwicach, zm. 05.03.1933) został pracownikiem bankowym w Chemnitz; Viktor (ur. 01.04.1868 w Gliwicach, zm. 03.09.1918 w Opolu) był urzędnikiem leśnym i pracował jako królewski radca leśny w Opolu. Luiza Hawlitschka z d. Liedtki zmarła w dniu 09.11.1905 roku w Gliwicach, natomiast Reinhold Hawlitschka w dniu 29.12.1918 roku tamże.


Aktuariusz sądowy Aidan Hawlitschka (1795 – 1872) na fotografii wykonanej ok. 1864 roku
w foto atelier Wilhelma von Blandowskiego w Gliwicach.
Źródło: Damian Recław „Zakład fotograficzny Wilhelma von Blandowskiego”
– Muzeum w Gliwicach.

Przejdźmy teraz do dwóch najstarszych synów Alojzego i Joanny Hawlitschki: Aloisa i Johanna. Alois poślubił w dniu 05.11.1816 roku w kościele w Lubecku Joannę Jablonkę ze Zborowskiego. Był już wtedy nauczycielem i pracował w Tułach koło Kluczborka. W 1817 roku został przeniesiony do nowo powstałej szkoły w Ligocie Woźnickiej. Tam urodziły się jego dzieci: Adolphine Caroline Dorothea (29.11.1818), Arnold Wilhelm Emanuel Alphons (17.11.1820), Hipolit Cornelius (23.11.1822), Angelina Seraphina Johanna (25.11.1824) i Amalia Agnes (19.01.1827). Amalia była ostatnim dzieckiem nauczyciela z Ligoty Woźnickiej. Alojzy zmarł na marskość wątroby i gruźlicę płuc w dniu 11.09.1827 roku mając rzekomo 39 lat. Charakterystykę Johanna Hawlitschki i jego potomków pozostawiłem sobie celowo na sam koniec opracowania, gdyż najwięcej nauczycieli pracujących w naszej najbliższej okolicy było jego potomkami. Johann Hawlitschka był dwa razy żonaty. Jego pierwszą żoną była Catharina Denia, córka lublinieckiego szewca. Ich ślub odbył się 11.06.1816 roku w Lublińcu. Johann pracował wtedy jako nauczyciel w Rusinowicach. Pomiędzy 1816 a 1818 rokiem przeniesiono go do szkoły w Droniowicach (Gross Droniowic), gdzie miał już pozostać aż do przejścia na emeryturę. W dniu 21.02.1819 roku Johannowi i Catharinie urodziła się córka Eleonora. Prawdopodobnie poród był bardzo trudny zarówno dla matki jak i dziecka. Catharina zmarła 27 lutego, natomiast córeczka tylko kilka dni po niej. Johann ożenił się ponownie. W dniu 10.08.1819 roku poślubił w Kochanowicach wdowę po zmarłym nauczycielu Ludwiku Vogt – Susannę z d. Greupner. Małżeństwu narodziły się następujące dzieci: Angelo Mauritius Matheus – „Moritz” (21.09.1821), Theodor (01.11.1823), Carolina Thekla Josepha (ur. 28.01.1825, zm. 19.05.1825), Alois (02.06.1827) i Robert Wilhelm (ur. 31.05.1829, zm. 08.02.1831). Wieku dorosłego dożyło zatem 3 synów Johanna i Susanny Hawlitschka: Moritz, Alois i Theodor. Dwóch z nich zostało nauczycielami (Moritz i Alois), natomiast Theodor został urzędnikiem gospodarczym. Tę funkcję pełnił w latach 50’, 60’ i 70’ XIX wieku w Harbułtowicach. W dniu 01.09.1851 roku poślubił Henriettę Lukkas, córkę Ignacego, nadleśniczego z Konopisk. Henrietta urodziła w dniu 19.05.1852 roku syna, któremu nadano imiona Carl Gottlob Moritz. Rodzice nie cieszyli się jednak długo swoim szczęściem. Henrietta chorowała na gruźlicę, która była wówczas chorobą powszechną i śmiertelną. Zmarła 18.07.1852 roku. Theodora spotkał więc ten sam los, co jego ojca, ale i on ożenił się ponownie. Jego drugą żoną była Sophia Krebs. Ich dziećmi byli: syn Wilhelm Theodor Gottlieb (ur. 07.03.1854) – został kupcem, mieszkał we Wrocławiu; córka Auguste (ur. 27.08.1855, zm. 02.02.1884) – wyszła za mąż w dniu 27.06.1880 roku za pańskiego dzierżawcę ziem w Droniowicach Friedricha Eduarda Gustava Juliusa Krebsa (syna pańskiego dzierżawcy ziem w Droniowicach w latach 1846 – ok. 1874 Friedricha Erdmanna Krebsa), syn Theodor Moritz (ur. 06.06.1858); córka Anna Maria (ur. 07.08.1860, w dniu 19.06.1886 poślubiła Adolfa Wendera, zarządcę browaru pochodzącego z Byczyny) oraz córka Marie Sophia (ur. 10.01.1864), która 09.02.1884 roku poślubiła w Urzędzie Stanu Cywilnego w Tworogu Albina Schalasta, nauczyciela pochodzącego z Pyskowic. Theodor Hawlitschka zmarł w dniu 01.06.1878 roku. Jego najstarszy syn Carl został nauczycielem. Nauczał w szkołach w Olszynie (ok. 1877 – 1880) i w Strzebiniu (od 1880 roku). W dniu 08.10.1878 roku poślubił w urzędzie stanu cywilnego w Koszęcinie wdowę po książęcym kucharzu Heinrichu Raube Johannę z d. Langer (ur. 17.02.1843 roku w Kopicach). Ich najstarszy syn – Carl Wilhelm (ur. 13.09.1879 roku w Olszynie) poślubił 26.06.1907 roku w Gliwicach Klarę Galaschik (zamieszkali w Katowicach, gdzie Carl Wilhelm pracował jako asystent w magistracie).

Johann Hawlitschka, główny nauczyciel w Droniowicach w latach ok. 1817 – 1850, zmarł w dniu 02.12.1859 roku. Miał rzekomo 72 lata. Następcą Johanna Hawlitschki na stanowisku głównego nauczyciela w Droniowicach był jego syn Alois, który do tamtejszej szkoły skierowany został w 1850 roku. Alois poślubił około 1858 roku Marię Michnik (ur. 10.12.1828 roku w Cieszowej), córkę nauczyciela z Cieszowej Carla Michnika i jego żony Marii z d. Mokry. Syn Aloisa i Marii – Oskar (ur. 03.11.1862 roku w Droniowicach) został leśniczym w dobrach Hugo von Ruffera w Rudzińcu. W dniu 26.05.1889 roku poślubił tam Marię Paulinę Maier pochodzącą z Toszka. Na początku lat 90’ XIX wieku Oskar przeniósł się wraz z rodziną w dobra Georga von Kramsta do Chwalimierza (niem. Frankenthal) koło Środy Śląskiej na Dolnym Śląsku. Tam urodził się Oskarowi syn Ernst (ur. 31.03.1894, zm. 07.02.1969 Reiste). Alois Hawlitschka, nauczyciel główny w Droniowicach zmarł w dniu 26.09.1882 roku, natomiast jego syn Oskar w dniu 06.01.1919 roku.

W końcu przyszedł i czas na przedstawienie trzeciego z synów Johanna Hawlitschki – Moritza. Z racji, że pomiędzy 1851 a 1887 rokiem był nauczycielem i organistą w Tworogu, jest dla autora niniejszego opracowania osobą najbliższą z całego rodu Hawliczków. Moritz studiował na seminarium nauczycielskim w Głogówku. Egzamin końcowy zdał w dniu 11.03.1842 roku. Jeszcze w tym samym roku rozpoczął pracę zawodową. Pierwszą placówką, w której dano mu było pracować była szkoła elementarna w Koszęcinie, gdzie powierzono mu stanowisko adjuwanta, czyli nauczyciela pomocniczego. W 1851 roku Moritza skierowano do szkoły w Tworogu, gdzie po odejściu Maximiliana Zimmermanna (rektora szkoły w Tworogu w latach ok. 1822 – 1850) był wakat na stanowisku głównego nauczyciela. W Tworogu nauczał wtedy nauczyciel o nazwisku Kny (prawdopodobnie na stanowisku drugiego nauczyciela). Ten jednak najprawdopodobniej nie spełniał wymagań stawianych kandydatowi na rektora szkoły. Jak wspominał Carl Wilhelm Prieur, nadleśniczy w Tworogu w latach 1853 – 1866 w swojej autobiografii pt. „Die Lebensgeschichte des Carl Wilhelm Prieur (1821 – 1896)”, Kny nie był osobą o wysokich walorach moralnych: „Nauczyciel Kny (…) stały gość we wszystkich karczmach, denuncjator, który wypijał tyle ile mu postawiono. Wiedział wszystkie nowości, ale oprócz tego był dość uczynnym facetem, a kiedy mógł jeszcze coś przy tym zarobić, to był zawsze chętny do pomocy.”


 Świadkowie ówczesnych czasów: 1. Po lewej – prawdopodobnie Georg Przibylka wieloletni nauczyciel w
Gliwicach, który w 1842 roku kończył seminarium nauczycielskie razem z Moritzem Hawlitschką
(zdjęcie z foto atelier Wilhelma von Blandowskiego) – źródło: Damian Recław „Zakład fotograficzny
Wilhelma von Blandowskiego” – Muzeum w Gliwicach; 2. Po prawej – Carl Wilhelm Prieur –
nadleśniczy w Tworogu w latach 1853 – 1866, książęcy inspektor leśny w Koszęcinie w latach 1867 –
1891, a także autor autobiografii pt. „Die Lebensgeschichte des Carl Wilhelm Prieur (1821 – 1896)” –
zdjęcie udostępniła autorowi Pani Magdalena Prieur – Muc.

Hawlitschka został ostatecznie zatwierdzony na stanowisku rektora szkoły w Tworogu w 1853 roku. W dniu 02.05.1852 roku poślubił w Łabędach Nathalie Hübner (ur. 29.10.1830 w Proślicach koło Kluczborka, zm. 07.10.1890 w Tworogu) córkę tamtejszego mistrza śluzy wodnej (niem. „Schleusemeister”) Franza Hübnera i Franziski z d. Willert. Co ciekawe, świadkami na ślubie byli: ówczesny urzędnik w dobrach Bernarda Rosenthala w Brynku, a zarazem brat panny młodej Fedor Hübner (w latach 1865 – 1874 Fedor Hübner był książęcym dzierżawcą ziem w Tworogu, w latach 1874 – 1877 piastował tam cesarski urząd naczelnika okręgu i naczelnika urzędu stanu cywilnego, a w latach 1877 – 1879 był właścicielem „Granicznego Młyna”) oraz Reinhold Hawlitschka, który w metryce ślubu nowożeńców określony został jako „Kandydat do wyższego urzędu nauczycielskiego w Gliwicach”. Jest rzeczą oczywistą, że drugi ze świadków to późniejszy „Oberlehrer” z gimnazjum w Gliwicach, który był przecież najprawdopodobniej kuzynem Moritza (ojciec Reinholda – Aidan i ojciec Moritza – Johann byli najprawdopodobniej braćmi). W rodzinie Hübner istniała jeszcze jedna ciekawa koligacja rodzinna. Otóż Klara Hübner, córka Franza z drugiego małżeństwa (z Wilhelminą Janus) była pierwszą żoną Gustava Schotta – urzędnika w prywatnej kancelarii książąt Hohenlohe w Koszęcinie. Ich ślub odbył się w dniu 19.02.1860 roku w Koszęcinie, a jednym ze świadków na ślubie był Moritz Hawlitschka. Moritz i Nathalie Hawlitschka mieli tylko dwoje dzieci: syna Theodora (ur. 20.02.1853 w Tworogu, zm. 04.10.1910 w Brzegu) oraz córkę Marię (ur. 11.09.1854 w Tworogu, zm. 22.08.1936 tamże ). Zgodnie z rodzinną tradycją Theodor został nauczycielem. W 1872 roku pracował pod czujnym okiem ojca jako nauczyciel pomocniczy w Tworogu, skąd przeniesiono go do Łabęd. W dniu 17.09.1875 roku poślubił w Gliwicach Klarę Merkel, córkę Wilhelma, właściciela dóbr w Rzeczycach. Theodor mieszkał i pracował wtedy w Radzionkowie. Maria wyszła za mąż w dniu 01.08.1875 roku za nauczyciela Josepha Christena (ur. 27.11.1846 w Sławniowicach koło Nysy, zm. 07.03.1917 w Tworogu), który był głównym nauczycielem w Sierotach. Świadkami na ślubie kościelnym byli: Theodor Hawlitschka (brat panny młodej) – nauczyciel z Radzionkowa oraz August (właściwie Oskar) Münch – prywatny nauczyciel dzieci Conrada Waiblingera (młodszego), ówczesnego właściciela Zielonego Młyna w Tworogu. Na ślubie cywilnym Josepha Christena i Marii Hawlitschki jednym ze świadków był z kolei Robert Hübner (ur. ok. 1835, zm. 20.10.1900 w Tworogu), ówczesny nauczyciel w Brynku, a prywatnie mąż Marii z d. Fritz, córki Carla Fritza, nauczyciela w Koszęcinie. Oprócz stanowiska rektora w tworogowskiej szkole elementarnej Moritz Hawlitschka pełnił w tej miejscowości jeszcze inne ważne funkcje społeczne. Po pierwsze był również głównym organistą parafialnym, co jest oczywiste, gdyż tylko nauczyciel posiadający zdolności grania na organach mógł zostać rektorem w szkole, która organizacyjnie podlegała kościołowi. Przygrywał do nabożeństw zarówno w kościele w Tworogu, jak i w Kotach. Po drugie pełnił przez pewien okres funkcję pisarza gminnego oraz wiejskiego sędziego, rozstrzygającego sprawy sporne w tzw. sądach polubownych. Nie raz był też członkiem komisji wyborczych w Tworogu. W swoim życiu zawodowym musiał stawiać czoło niejednej trudnej sytuacji. Tak było na przykład w dniu 15 października 1866 roku, kiedy to w centrum Tworoga wybuchł pożar, który strawił 12 budynków, w tym szkołę z mieszkaniami dla nauczycieli. Szczęściem w nieszczęściu było to, że w tym samym roku ukończono budowę szkoły w Brynku, gdzie pierwszym jej rektorem został wspomniany wcześniej Robert Hübner. Również w Kotach wybudowano nową szkołę. Po uroczystej mszy świętej w dniu 16.05.1868 roku, proboszcz Anton Monem poświęcił kamień węgielny pod jej budowę. Architektem i budowniczym szkoły w Kotach był Hieronimus Weidner – powiatowy mistrz budowlany z Lublińca. Nauka w tamtej szkole rozpoczęła się jeszcze w 1868 roku, a jej pierwszym nauczycielem został Edward Laska, który wcześniej (od ok. 1865 roku) był adjuwantem w Tworogu. Dzięki staraniom nauczyciela Moritza Hawlitschki oraz księdza Monema, w 1870 roku wybudowano również nowy budynek szkolny w Tworogu. Znajdował się on naprzeciw kościoła parafialnego, gdzie obecnie znajdują się budynki GS.


Szkoła w Kotach zbudowana w 1868 roku przez mistrza budowlanego z Lublińca Hieronimusa
Weidnera (źródło: pocztówka z ok. 1910, www.sbc.org.pl).


Uczniowie II klasy szkoły elementarnej w Kotach ok. 1910 roku przed budynkiem szkolnym
(źródło: zbiory prywatne autora). Na zdjęciu ówcześni nauczyciele: z prawej strony –
ówczesny rektor Alexander Maniera (kierownik szkoły w Kotach w latach 1894 – 1932).

Szkoła elementarna w Tworogu z 1870 roku na szkicu autorstwa Fryderyka Zgodzaja
(źródło: F. Zgodzaj „Dwa rogi”)

Moritz Hawlitschka przeszedł na emeryturę w dniu 01.04.1887 roku. Jego następcą na stanowisku głównego nauczyciela w Tworogu został August Gratza (ur. 08.07.1847 w Lublińcu, zm. 15.09.1887 w Tworogu), dotychczasowy nauczyciel w Bruśku. Gratza był synem rzeźnika z Lublińca Carla Gratzy. W dniu 09.02.1879 roku poślubił w Urzędzie Stanu Cywilnego w Bruśku Klarę Stahr, córkę leśniczego z Kośmider Josepha Stahra, a zarazem siostrę innego nauczyciela z Bruśka Carla Stahra, który w 1875 roku został zatrudniony przez księcia Fryderyka Wilhelma zu Hohenlohe na stanowisku zarządcy pańskiego tartaku w Tworogu, a od 1877 roku pełnił tam funkcję „Amtsvorstehera” czyli Naczelnika Okręgu Urzędowego. Niestety Gratza zmarł jeszcze w tym samym roku, w którym objął stanowisko głównego nauczyciela w Tworogu (15.09.1887 roku). Przyczyną jego śmierci były dolegliwości sercowe. W Tworogu nauczał więc tylko niecałe pół roku. Naukę w szkole kontynuowano. Lekcje prowadzili adjuwanci Theodor Radlik i Albert Rybark. W lutym 1888 roku nauczanie w Tworogu rozpoczął Johann Kowalski (ur. 01.01.1850 w Ujeździe, zm. 01.08.1897 w Tworogu), który został przeniesiony ze Świniowic. Stanowisko kierownika szkoły objął z dniem 1 kwietnia 1888 roku. Drugim nauczycielem został Theodor Gawoll (ur. 19.10.1863 roku w Sadowie, zm. 08.02.1928 w Tworogu) z Koszęcina (syn nauczyciela Johanna Gawolla z Sadowa, rektor szkoły w Tworogu w latach 1898 – 1928), a trzecim Leopold Klausewitz (ur. 02.09.1867 w Posucicach koło Głubczyc, nauczyciel pomocniczy w Tworogu i Potępie w latach ok. 1887 – 1898, żonaty z Amalią z d. Wuttke, córką Reinholda, właściciela restauracji dworcowej w Tworogu w latach ok. 1863 – 1905). Po przejściu na emeryturę Moritz Hawlitschka mieszkał jeszcze przez pewien czas w Tworogu. Opiekował się chorą żoną Natalią, która cierpiała na schorzenie nerwowe. Była również chora na serce (miała zwężone żyły sercowe). Natalia Hawlitschka zmarła w dniu 07.10.1890 roku. Do kiedy jej mąż mieszkał w Tworogu, tego nie wiem. Pod koniec swojego życia mieszkał w Brzegu, gdzie jego syn Theodor pracował jako nauczyciel zakładu karnego. Theodor zmarł jeszcze przed swoim ojcem Moritzem, tj. w dniu 04.10.1910 roku. Po śmierci syna, Moritz Hawlitschka podupadł na zdrowiu i niedługo potem zmarł. Odszedł do wieczności w dniu 21.11.1910 roku. Zmarł w Brzegu, lecz jego zwłoki przewieziono do Tworoga i pochowano na tamtejszym cmentarzu parafialnym.


Dzieci z Tworoga przed dawną szkołą
(naprzeciwko kościoła) z nauczycielem Gawolem
(prawdopodobnie początek XX wieku) – zdjęcie
udostępniła autorowi Pani Kowol; 


Tablica nagrobna nauczyciela Alberta Rybarka na
cmentarzu parafialnym w Kotach.
Rybark zmarł w sposób tragiczny:
utonął w rzece Stole podczas łowienia ryb w dniu 18.09.1894 roku.

A teraz, już na sam koniec opracowania, powróćmy do tego co napisałem na wstępie, a konkretnie do postaci księdza Viktora Christena. Jak wspomniałem był on synem nauczyciela z Sierot – Josefa Christena i Marii z d. Hawlitschka, córki Moritza. Osobę księdza Christena opisał w książce „Dwa rogi” Śp. Fryderyk Zgodzaj. W tym miejscu przytoczę jego słowa: „Rodzina Christenów pochodziła z Gross Kunzendorf Kr. Neisse, obecnie Sławniowice. Ojciec Josepha Johann posiadał dobrze prosperujący młyn stępowy (Stampfwerkbesitzer). Matką była Tekla z domu Bergmann. Nauczyciel i organista Joseph Christen mieszkał i pracował w Sierotach. (…) 20 czerwca 1876 roku w budynku szkolnym urodził (mu) się syn trojga imion: Victor, Johannes – po dziadku ze strony ojca, Mauritius – po dziadku ze strony matki. Victor Christen utykał na prawą nogę. Podobnie jak rodzice wybrał zawód nauczyciela, jednocześnie poświęcając się życiu w stanie kapłaństwa. Pierwszą odnalezioną informację na ten temat podaje „Katholisches Sonntagsblatt nr 48 z 26 listopada 1905 roku („Seminar – Religionslehrer Victor Christen in Zuelz als Kreisvikar nach Kosel O/S”). Nie wiadomo dlaczego ksiądz Christen znalazł się u schyłku swego życia w Tworogu. Może po prostu powrócił na ojcowiznę po dziadku Hawlitschce, a w Tworogu bardziej mu się podobało niż w Sierotach. Między ówczesnymi Prinz – Hohenloheplatz a Hoeferstrasse (obecnie plac Wolności i ulica Jankowskiego) stała stara drewniana karczma. Do tej karczmy przylegały stajnie dla koni podróżnych. Parcelę po stajniach kupił Moritz Hawlitschka. W 1906 roku przepisał ją swej córce Marie Christen, a ta wybudowała na niej murowany dom parterowy. Dom pod koniec lat dwudziestych (ubiegłego stulecia) został podwyższony do stanu obecnego. W 1934 roku Marie przepisała go swemu synowi Victorowi, nauczycielowi szkoły średniej z Gliwic („Studienrat in Gleiwitz”), który się na stałe osiedlił w Tworogu. Nieliczne osoby w Tworogu wiedziały, iż ksiądz Christen uczył na uczelniach w Heidelbergu i prawdopodobnie w Dreźnie. Czasami wspominał, jak grał w Dresdner Staatsorchester jako wiolonczelista, stąd wiadomo, że tam mieszkał i pracował. Jakiś czas pracował też w Lądku Zdroju. Opracował, między innymi dla parafii w Tworogu, pieśni do motywów muzyki klasycznej zatytułowane „Der Hornecker Pfarrgemeinde gewidmet”. W 1947 roku dostał posadę nauczyciela w tutejszej szkole, nauczał religii i … języka angielskiego. W następnym roku nie ma już takiego zapisu, widocznie ów język nie miał powodzenia. Był też kilka razy aresztowany. Wychowywany w dzieciństwie w potrzebie ładu i porządku, punktualności, sumienności i dokładności, posłuszeństwie i karności nie mógł się pogodzić z rzeczywistością, jaka nastała po wojnie. Dlatego nieraz głośno wyrażał swoją dezaprobatę, nawet w kościele, co było przyczyną kłopotów z nową władzą. Zmarł 4 stycznia 1951 roku i został pochowany na tutejszym cmentarzu po prawej stronie kościoła. Na jego grobie stoi nagrobek z białego marmuru po 45 – letnim żandarmie Florianie Fieberze, ojcu dziewięciorga dzieci, zastrzelonego w Nowej Wsi przez słynnego w swoim czasie kłusownika Rabsika 22 stycznia 1895 roku. Nagrobek stał poprzednio w okolicy lewej strony kaplicy św. Jana Nepomucena. Do dziś widoczne są na nim ślady po demontażu. Na nagrobku widnieje skromny napis po łacinie:

Hic requiscit in Deo sacerdos profesor
(Tu spoczywa w Bogu ksiądz profesor).

Parafianie, którzy mieli zaszczyt go znać, uważają, że był wybitną indywidualnością.


Zdjęcie ks. Viktora Christena umieszczone na nagrobku księdza w Tworogu
oraz Pogrzeb księdza Christena w styczniu 1951 roku –

pierwszy z przodu niosący mary z trumną księdza – wieloletni naczelnik, a później prezes Gminnego
Związku OSP w Tworogu – Jan Dramski (dziadek autora opracowania). Przed trumną podąża ksiądz
Karol Jaschik (proboszcz w Tworogu w latach 1911 – 1960);


Grób księdza Viktora Christena
znajdujący się Tworogu przy kościele parafialnym.
Źródło zdjęć: zbiory prywatne autora opracowania.

Dla lepszej przejrzystości: „kto w rodzie Hawlitschków był kim”, zestawiłem osobistości z tego rodu w tabeli poniżej.

Opracował w październiku 2024 roku: Michał Dramski
Autor dziękuje Pani Katarzynie Mańko za korektę tekstu.

Źródła:
1. Benno Nietsche „Die lateinische Schule des Cistercienser – Klosters Rauden 1744 – 1816 (…) Teil II”.
2. Benno Nietsche „Geschichte der Stadt Gleiwitz” – wyd. Paul Raschdorf Gleiwitz, 1886 – google books)
3. Księgi metrykalne umieszczone na stronie internetowej www.familysearch.org:
– chrztów, ślubów i zmarłych z garnizonów wojskowych w Gliwicach, Koźlu, Raciborzu, Nysie, Strzelców Opolskich i Opola z lat 1824 – 1833,
– z parafii pod wezwaniem Ducha Św. w Ostropie z lat 1882 – 1904,
– księgi ślubów z lat 1847 – 1871 oraz z lat 1871 – 1891 z parafii pod wezwaniem Wszystkich Świętych w Gliwicach,
– księgi ślubów z lat 1814 – 1817 oraz z lat 1817 – 1834 z parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Lubecku,
– księga zgonów z lat 1807 – 1828 z parafii w Lubszy,
– księga ślubów z lat 1814 – 1832 z parafii pw. św. Mikołaja w Lublińcu,
– księga chrztów z lat 1809 – 1819 z parafii pw. Św. Mikołaja w Lublińcu,
– księgi z parafii pw. św. Józefa w Sadowie,
– księga ślubów z lat 1906 – 1915 z parafii pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Gliwicach,
– księga ślubów z lat 1841 – 1872 z parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Łabędach,
– księga zgonów z lat 1839 – 1928 z parafii pw. św. Antoniego w Tworogu.
4. Księga ślubów z lat 1822 – 1918 z parafii pw. św. Antoniego w Tworogu (zbiory własne autora).
5. „Schematismus des Bisthums Breslau und seines Delegatur – Bezirks für das Jahr 1896” (www.sbc.org.pl)
6. Artykuły prasowe znajdujące się gazetach zamieszczonych na stronie internetowej www.sbc.org.pl :
– „Oberschlesische Volkstimme” nr 143/1908 i nr 2/1919,
– „Der Oberschlesische Wanderer” nr 114/1909, nr 259/1905 i 10/1892,
– „Schlesisches Kirchenblatt” nr 49/1850, 38/1842, 1/1854 i 34/1872,
– „Schlesische Schulzeitung” nr 39/1910 i 5/1911,
– „Nowiny Raciborskie” nr 114/1894.
7. Wilhelm Ronke „Jahrebericht des Königlichen katolischen Gymnasium zur Gleiwitz (…)”
8. „Jahresbericht des Kgl. Kathol. Gymnasiums zu Gleiwitz für das Schuljahr 1874/75 (…)” C. Nieberding.
9. „Zeitschrift für Forst und Jagdwesen” – Tom 51, 1919, books.google.pl.
10. Bernard Szczech „Szkice z dziejów Lubszy i okolicy”, Lubsza 1998.
11. Ks. Henryk Gawelczyk „125 lat szkoły w Kotach” – broszurka z dnia 19.06.1993 roku (zbiory prywatne autora).
12. Fryderyk Zgodzaj „Dwa rogi”.
13. „Die Lebensgeschichte des Carl Wilhelm Prieur (1821 -1896)” – zbiory własne autora.
14. Portal internetowy „MyHeritage”.
15. http://www.parafiajanuszkowice.pl/wp-content/uploads/2019/07/ksieza.pdf w dniu 30.10.2024.
16. Akta z Urzędów Stanu Cywilnego zamieszczone na www.szukajwarchiwach.gov.pl :
– Akt zgonu Theodora Hawlitschki (nr 29/1878 z Urzędu Stanu Cywilnego w Lisowie),
– Akt ślubu nr 10/1880 z Urzędu Stanu Cywilnego w Hadrze,
– Akt ślubu nr 5/1884 z Urzędu Stanu Cywilnego w Tworogu,
– Akt ślubu nr 16/1878 Urzędu Stanu Cywilnego w Koszęcinie,
– Akt urodzenia syna Carla Wilhelma Hawlitschki (nr 823/1912 z USC w Katowicach),
– Akt zgonu nr 84/1875 Urzędu Stanu Cywilnego w Tworogu,
– Akt ślubu nr 10/1875 z Urzędu Stanu Cywilnego w Tworogu,
– Akt ślubu nr 10/1892 z Urzędu Stanu Cywilnego w Tworogu,
– Akt zgonu nr 4/1928 z Urzędu Stanu Cywilnego w Tworogu,
– Akt zgonu Natalii Hawlitschka (nr 58/1890 z Urzędu Stanu Cywilnego w Tworogu).