W 1913r. tuż przy istniejącym od dwóch lat cmentarzu ewangelickim – powstał wydzielony z lasu miejskiego, a składający się z dwóch parceli o łącznej powierzchni 70,72 arów cmentarz wojskowy. Właścicielem gruntu został Skarb Armii Lądowej Państwa Niemieckiego.
W czasie I wojny światowej w części Zakładu Psychiatrycznego i Szpitala Powiatowego utworzono na potrzeby wojska – szpital rezerwowy „Reserve Lazaret”, do którego kierowano rannych lub ciężko chorych żołnierzy. Pierwsze pochówki na nowym cmentarzu odbyły się już wczesną jesienią 1914r. a osobami, które na nim spoczęły byli pruscy żołnierze, którzy zmarli w szpitalu wojskowym. Na cmentarzu chowano także zmarłych jeńców wojennych.
Żołnierze i pielęgniarki w lublinieckim szpitalu rezerwowym
Wg. informacji jakie podaje pan Marian Berbesz wśród pochowanych wówczas żołnierzy znaleźli się między innymi: wachman Josef Muller (6 królewski pułk piechoty – zmarły 25 października 1914r.), wachman Johann Studzinski (176 pułk piechoty – zmarły 25 października 1914r.), wachman August Honzing (12 kompania pochowany 2 listopada 1914r.), sturmann Grafszik (pochowany 2 listopada 1914r.), wachman Benjamin Steiner (5 kompania, pochowany 2 listopada 1914r.), żołnierz Edward Schwedhelm (5 kompania – pochowany 12 grudnia 1914r.), żołnierz Edward Grasse (3 kompania – pochowany 12 grudnia 1914r.), landsturmann Bronisław Kuzniar (pochowany 22 grudnia 1914r), strzelec Antoni Hampel (1 batalion piechoty w Kluczborku, zmarł 2 lipca 1915r.), landsturmann Paul Rietschel (pochowany 8 października 1915r), Diaschenko (jeniec rosyjski, pochowany 27 czerwca 1915r.), Fabian Gialis (jeniec włoski – pochowany 12 lipca 1917r.)
W 1916r. jak wynika z notatki Głównego Lekarza Armii do szpitala rezerwowego w Lublińcu na cmentarzu przy grobach żołnierzy pojawiły się krzyże grobowe – być może betonowe. Groby te uporządkuje i wyremontuje w okresie II RP – ksiądz Jan Szymała, kapelan 74 GPP.
Współcześnie – prawdopodobnie mogiły żołnierzy, ofiar I wojny światowej
Gdy przyjrzymy się krzyżom, okaże się ich liczba jest znaczna. Być może większości nazwisk żołnierzy pochowanych tutaj podczas I wojny światowej nigdy nie uda się ustalić. Tym bardziej szkoda, że na wielu krzyżach znajdują się otwory – pamiątka po tabliczkach, które jak wskazują dokumenty (pisze o nich pan Marian Berbesz w swojej książce o cmentarzu), zostały usunięte z nich dopiero w latach 50-tych, celem ich renowacji. Jednak już nigdy więcej na cmentarzu się nie pojawiły. Jak wyglądał cmentarz w latach 1914-1922, tego niestety nie wiemy, bowiem nie zachowało się (na razie nie odnaleźliśmy) żadne zdjęcie, ani opis.
Jeden z krzyży z mogiły żołnierskiej z wyraźnymi otworami po tabliczce
Może warto dodać w tym miejscu, że nie tylko na lublinieckim cmentarzu wojskowym chowano żołnierzy poległych w I wojnie światowej, ale także na cmentarzu parafialnym. Zazwyczaj, w tym przypadku byli to mieszkańcy Lublińca. Zachował się dokument z 1929r. adresowany do Śląskiego Urzędowego Wojewódzkiego w Katowicach, którego nadawcą jest lubliniecka parafia, a który wymienia tych pochowanych na cmentarzu należącym do parafii św. Mikołaja, a byli to: Alfons Zwienor, wachman Bruno Niedergesass, wachman Wilhelm Bretschneider, wachman Franz Hache, wachman Max Hartmann, landsturmann Bernhard Loffler, starszy szeregowy Victor Parusel, rezerwista Cyrprian Cech, feldfebel Max Baranek i Karl Nowozimski.
W nocy z 2 na 3 maja 1921r. wybuchło III Powstanie Śląskie. 8 maja po opuszczeniu Lublińca przez wojska francuskie, do miasta wkroczyły kompanie powstańcze. 10 maja 1921r. na terenie Szpitala Psychiatrycznego uruchomiono „szpital powstańczy”, którym kierował dr. Franciszek Willert, wspomagany przez dr. Ludwika Rousseau. W ciągu 17 dni szpital przyjął aż 716 rannych lub chorych powstańców, 5 jeńców niemieckich, 5 aresztantów i 2 osoby cywilne. Część z rannych powstańców zmarła z powodu ran. Zostali oni pochowani na cmentarzu wojskowym w Lublińcu, lub w rodzinnych miejscowościach.
Jak wynika z notatki zamieszczonej w gazecie Powstaniec w 1937r. w mogile powstańczej pochowano 16 osób (Jan Fikus, oraz Kronika Szkoły Powszechnej w Lublińcu wymienia liczbę 18), z czego, jak wynika z tekstu artykułu, znanych było z imienia i nazwiska tylko 9. Wśród nich byli: Leon Stachura z Kamienicy Polskiej (zmarły 23 maja 1921), Józef Wróblewski z Wojciechowa(zmarły w Lublińcu w 26 maja 1921r. z powodu ran), Józef Wiewiór ze Świercza(zmarł 29 maja 1921r), Jan Kluba z Żendowic (zmarły w Lublińcu 6 czerwca 1921r. z powodu ran), Aleksander Świeży z Żędowic (zmarły w Lublińcu 11 czerwca 1921r. z powodu ran), Henryk Czekaliński (Korpus Kadetów z Lwowa, zginął 10 czerwca 1921r. pod Żędowicami), Jan Kubiciel z Łomnicy (zmarł 28 czerwca 1921r.), Józef Wróbel z Wanat (zmarły 3 października 1921r). W gazecie „Polska Zachodnia” z 29 lipca 1936r. znajdują się kolejni powstańcy pochowani na cmentarzu lublinieckim, a zmarli lub polegli w 1921r. Są to: Kaczmarczyk Emil z Ligoty Rybnickiej, Mańka Henryk z Nowej Wsi. Wśród powstańców, którzy spoczywają na lublinieckim cmentarzu w swoim opracowaniu Jan Żuławiński dodaje jeszcze: Andrzeja Jaczka (zmarłego w Lublińcu 24 maja 1921r.), Jana Prus Grzybowskiego (zmarłego w Lublińcu 25 maja 1921r.), Andrzeja Zaczka (zmarłego podczas transportu pociągiem z Żor do Lublińca 22 maja 1921r.), Antoniego Szymoniaka (pochowany w Lublińcu 10 czerwca 1921r.) oraz Eugeniusza Smirnowa (pochowany w Lublińcu 24 czerwca 1921r.).
Informacja przekazana przez Szpital Polowy w Lublińcu w 1921r.
informująca Komendą Etapu w Lublińcu,
o pogrzebie oficera Eugeniusza Smirnowa
15 czerwca 1921r. odbył się na cmentarzu wojskowym pogrzeb 9 (lub 7) osób, które zginęły w czasie potyczek o Zębowice. Wszyscy prawdopodobnie spoczęli w mogile zbiorowej. Wśród pochowanych był wspomniany Henryk Czekalski oraz drugi lwowiak – Zbigniew Pszczółkowski (ekshumowany z Lublińca do Warszawy).
Wg. informacji podanej w artykule autorstwa nauczyciela lublinieckiego Stanisława Owczarka, zamieszczonym w „Młodym Obywatelu” (gazetce wydawanej w Szkole Powszechnej w Lublińcu) w 1934r., poza Lublińcem na terenie ówczesnego powiatu lublinieckiego spoczywały w mogiłach powstańczych 32 osoby (po jednej mogile w Pawonkowie, Kochanowicach, Boronowie, Koszęcinie i Kaletach, 3 groby znajdowały się w Lubszy, zaś 6 w Woźnikach).
Zachowała się w dokumentacji Komendy Placu Lubliniec – informacja o pogrzebie zmarłego w wyniki ran, a przebywającego w szpitalu powstańczym – Niemca. Został on jednak pochowany na cmentarzu ewangelickim.
Po wkroczeniu do Lublińca 74 Pułku Piechoty – 26 czerwca 1922r., opiekę nad cmentarzem objął kapelan pułku – ksiądz Jan Szymała. Miejsce to, w okresie II RP, będzie funkcjonowało pod nazwą cmentarza garnizonowego.
29 października 1922r. odbyła się uroczystość odsłonięcia pomnika na grobie Powstańców Śląskich. Na pomniku umieszczono napis „Poległym Bohaterom trzeciego Powstania o wolność ziemi śląskiej Wdzięczni Rodacy – Lubliniec 1921r.” Inicjatorami tego wydarzenia byli między innymi: Stanisław Breliński, Franciszek Willert oraz Maksymilian Rzeźniczek. Pomnik został postawiony w centralnej części cmentarza na osi północ – południe (przód skierowany był w stronę północną).
Pomnik poświęcony Powstańcom Śląskim – przed nim powstańcza mogiła
W 1925r. na cmentarzu został postawiony kolejny pomnik. Tym razem był nim Pomnik-Grobowiec. Jego inicjatorką była Wiktoria Niegolewska, żona pierwszego polskiego starosty lublinieckiego – Kazimierza Niegolewskiego. Gdy w 1927r. Niegolewska zmarła, spoczęła w nim wraz mężem, ekshumowanym wówczas z cmentarza parafialnego. Grobowiec, poza miejscem ostatniego spoczynku państwa Niegolewskich, był także pomnikiem poświęconym Powstańcom Śląskim, o czy przypominał widniejący na nim napis „KU PAMIĘCI ZMARŁYCH I POLEGŁYCH ZA WOLNOŚĆ I POLSKOŚĆ GÓRNEGO ŚLĄSKA”
Grobowiec-Pomnik Niegolewskich, na cmentarzu wojskowym w Lublińcu
Na pomniku znalazła się płyta z brązu, odlana w Paryżu według modelu rzeźbiarza i malarza Wacława Szymanowskiego(autora między innymi pomnika Chopina w Warszawie). Wizerunek przedstawiał śp. Kazimierza Niegolewskiego, do którego garną się dzieci, lud śląski wiejski i robotniczy. Nad wieżą kościoła i nad kominami widać było pełne symboliki słońce wolności.
Tak cmentarz garnizonowy (nazywając go cmentarzem Powstańców) opisuje w 1934r. ówczesny nauczyciel Szkoły Powszechnej w Lublińcu Stanisław Owczarek: „Lekko otwieramy bramy cmentarza Powstańców w Lublińcu i wchodzimy tak jak wchodzi się do świątyni Pańskiej (…). Wchodzimy… Wzrok kieruje się najpierw w stronę dużego pięknego pomnika grobowca, ufundowanego dla uczczenia pamięci zmarłych i poległych za wolność i polskość Górnego Śląska(…) W pobliżu omówionego pomnika znajduje się zbiorowy grób otulający prochy 18 powstańców, poległych w III-em powstaniu, w powiecie oleskim. Spoczywają Oni obok siebie tak, jak wspólnie walczyli o wolność ziemi śląskiej (…). Na tym cmentarzu spoczywa również dużo żołnierzy wojny światowej”.
Ksiądz Jan Szymała na cmentarzu garnizonowym w 1928r.,
przy pomniku powstańczym, w tle grobowiec Niegolewskich
W latach 1922-1939r. na cmentarzu garnizonowym odbywały się pochówki żołnierzy 74 pp, oraz ich rodzin (jednak tylko za zgodą dowódcy garnizonu). Ile dokładnie było tych pochówków nie wiemy. Dokumentacja cmentarza zaginęła w czasie wojny. Kilka nazwisk jednak znamy. W listopadzie 1926r. pochowano na cmentarzu kaprala zawodowego Jana Imiołczyka oraz żonę majora Michała Munnicha – Stefanię Munnichową z domu Komorowską. W marcu 1933r. spoczął na cmentarzu żołnierz 74 GPP (a także harcerz Hufca Lubliniec) – Robert Maxara. W tym samym roku odprowadzono na wieczny spoczynek żonę kapitana Tadeusza Konarskiego – Halinę Konarską. W 1938r. pochowano na cmentarzu Leokadię Grzesiak.
Płyta nagrobna z grobu Jana Imiołczyka na cmentarzu wojskowym – współcześnie
26 lipca 1936r. na miejscu starego pomnika Powstańców Śląskich – odsłonięto nowy pomnik. Uroczystości poświęcenia pomnika związane były z 15 rocznicą wybuchu III Powstania Śląskiego. Nowy pomnik ważył około 13 ton. Wykuty został z czerwonego piaskowca z okolic Zagnańska (woj. Kieleckie). W jego górnej części – na 3 metrowym graniastosłupie umieszczono odlaną z brązu tablicę przedstawiającą Chrystusa na krzyżu na tle krajobrazu górnośląskiego (huty, stary kościółek na wzgórzu), zaś u stóp krzyża znajdował się konający powstaniec z karabinem w ręce.
Pomnik Powstańców Śląskich na Cmentarzu Wojskowym,
wybudowany na miejscu starszego w 1936r.
Zachowała się notatka prasowa z tego wydarzenia zamieszczona w „Polsce Zachodniej”: „Lubliniec obchodził w niedzielę dnia 26 b.m. uroczystość 15-lecia III Powstania Śląskiego połączoną z poświęceniem pomnika powstańców. W mogile powstańczej dzisiejszego cmentarza garnizonowego spoczęły zwłoki 16 powstańców, z czego 7 bezimiennych (…). Już od wczesnego rana przybrał Lubliniec uroczysty wygląd, a orkiestra powstańców odegrała pobudkę przechodząc ulicami miasta. Bramy ustawione obok dworca kolejowego na ulicy Piłsudskiego i na ulicy Powstańców witały przybywających na uroczystości z bliższych i dalszych stron. Ulicami miasta przeszło zgórą 2 tyś członków różnych organizacji, a na placu ćwiczeń ustawiły się przed ołtarzem stojącym na cmentarzu garnizonowym organizacje z 25 sztandarami, ludność niezorganizowana i cały 74 górnośląski p.p. Ksiądz proboszcz Dwucet odprawił Mszę św. w asyście dwóch księży, w czasie której połączone chóry Lublińca „Echo” im. Józefa Lompy i kościelny im. św. Cecylji odśpiewały Mszę Moniuszki z akompaniamentem orkiestry 74 p.p pod dyr. org. Nowaka. Po mszy major Szymała dokonał poświęcenia pomnika ustawionego na mogile powstańczej (…) Do zebranych na placu ćwiczeń przemówił Wojewoda Śląski dr. Grażyński. Ludność wytrwała na placu przez cały czas uroczystości, pomimo silnego deszczu jaki zaczął padać w czasie nabożeństwa (…).”
Przemarsz pocztu i orkiestry Związku Powstańców Śląskich
– przez ulicę Damrota 26 lipca 1936r. w Lublińcu
Rok później ukazała się w prasie informacja, że Komitet Pielęgnowania Grobów Powstańczych w Lublińcu planuje umieszczenie na pomniku tablicy z nazwiskami spoczywających pod nim Powstańców, wszystko wskazuje na to, że pomysłu nie udało się jednak zrealizować.
1 września 1939r. wybuchła II wojna światowa, w pierwszych jej dniach na cmentarzu garnizonowym – pochowano żołnierzy 74 Górnośląskiego Pułku Piechoty, którzy zginęli podczas działań wojennych. Wraz ze swoimi żołnierzami spoczął także zastępca dowódcy 74 GPP ppułk. dyplomowany dr. Stanisław Wilimowski, który ranny w lasach pod Janowem, przewieziony do szpitala lublinieckiego, zmarł tam 4 września. Żołnierzy pułku chowano nie tylko na cmentarzu garnizonowym, ale i parafialnym, a także w całym powiecie lublinieckim, czasem na cmentarzu, czasem w miejscu gdzie trafiła ich śmiertelna kula.
ppułk. Stanisław Wilimowski – w 1939r. w Lublińcu
W pierwszych dniach września pochowano na cmentarzu garnizonowym 16 żołnierzy, a byli to: ppułk. dyplomowany Stanisław Wilimowski (4.09.1939r.), strz. Kaczyński (5.09.1939r.), strz. Józef Dudek, strz. Stanisław Staniec, strz. Edward Jarsa, strz. Antoni Jagielski, strz. Józef Kuperberg, strz. Emilian Kierkało, strz. Bronisław Kupczak, strz. Mordka Obsfeld, strz. Konrad Mnich, strz. Stefan Morowiec, strz. Grzegorz Kuźma, strz. Piotr Owczarek, kpr. Teodor Jędryka oraz w zależności od źródła od 2 do 7 nieznanych.
Mogiła ppułk. Stanisława Wilimowskiego – zdjęcie wykonano w 1939r.
po prawej stronie groby żołnierzy 74 GPP
Na lublinieckim cmentarzu parafialnym pochowano 6 żołnierzy, którzy zginęli 1 września 1939r., a byli to: strz. Walenty Grabiński, kpr.pchor. Józef Kowol, strz. Stanisław Łebek, st. strz. Paweł Brzezina, strz. Bernard Zieliński oraz kpr. Emanuel Ploska.
Na cmentarzu wojskowym w Lublińcu we wrześniu 1939r. spoczęli także żołnierze Werhmachtu, którzy zginęli bezpośrednio w walce lub w szpitalach: lublinieckim, dobrodzieńskim czy opolskim (zarówno 1 września 1939r. jak i dniach następnych), a byli to: strz. Gerhard Franz Mirsch, strz. Willy Mann, st.strz. Waldemar Zickler, podof. Conrad Kein, strz. Ehrhart Heinz Richter, podof. Kurt Salzbrenner, wach. Adolf Junge, rajt. Martin Kroner, strz. Josef Demmel, kapr. Werber Erich Georgi, podof. Heinrich Wist, podof. Werner Reinz, strz. Fritz Neumann, podof. Franz Theodor Scheeben, strz. Alfred Opitz, Anton Ebisch, podof. Rolf Meister, rajt. Karl Rudolf Wagler, podof. Albert Hornig, kpr. Fredrich Roth, kpr. Walter Starz, kpr. Erich Fenner, kan. Franz Fassbutter, st.pion. Franz Tauber. Listę tą podaję za panem Adamem Kurusem, który zamieścił ją w swojej książce „Odział Wydzielony „Lubliniec””.
Jeśli chodzi o los pomników na cmentarzu garnizonowym to istnieją dwie wersje ich smutnego końca – za obie odpowiedzialni są Niemcy, którzy zniszczyć je mieli zaraz we wrześniu 1939r. lub jak podaje Jan Fikus w 1941r (poniższe zdjęcie sugerowałoby, że jednak w 1939r.). Pomniki mogły też z nakazu Niemców zostać rozebrane. Cmentarz w czasie wojny miał swojego opiekuna, w osobie nauczyciela Ernsta Rakowskyego, być może był nim także mianowany w 1940r. kapelanem wojskowym w lublinieckich koszarach ówczesny Superior Klasztoru Ojców Oblatów Cornelius Ingmann.
Najprawdopodobniej w 1940r. – cmentarz otrzymał nazwę Helden Friedhof (Cmentarz Bohaterów), pojawił się na nim pomnik w formie głazu, na którym wyryto krzyż żelazny oraz datę 1914-1940, a także napis „Sie starben nur für die, die für sie leben”.
„Cmentarz Bohaterów – Heldenfriedhof” w Lublińcu około roku 1940
w centrum głaz, zaś po prawej stronie zdjęcia prawdopodobnie mogiły żołnierskie
Na zdjęciu, poza głazem – w centrum, znajduje się także krzyż. Wszystko wskazuje na to, że został postawiony na miejscu zlikwidowanego(zniszczonego) mauzoleum Niegolewskich. Prawdopodobnie w latach 50 lub 60-tych, krzyż przewrócił się ze starości (tak pisał Edward Karpe). Krzyż na cmentarz powrócił dopiero 14 września 2001r. (staraniem między innymi pana Edwarda Karpe). Tego dnia został poświęcony księdza Leonarda Pająka i ks. Marka Oleksika.
W styczniu 1945r. do Lublińca wkroczyła Armia Czerwona, a dokładnie żołnierze 31 Samodzielnego Korpusu Pancernego I Frontu Ukraińskiego. Jeszcze tego samego roku, z inicjatywy Bronisławy Wilimowskiej – drugiej żony ppułk. dyplomowanego Stanisława Wilimowskiego w asyście brata podpułkownika – Kazimierza Wilimowskiego przeprowadza ekshumację grobu oficera na cmentarzu wojskowym i funduje (lub współfunduje) pomnik, który staje na miejscu zburzonego pomnika powstańczego.
Pomnik na Cmentarzu Wojskowym,
wyraźnie widać (przed pomnikiem) część
gdzie pochowano ekshumowanych żołnierzy i powstańców
Uroczystości poświęcenia tego nowego pomnika – mają miejsce 18 listopada 1945r.
Zaproszenie dla Hufca ZHP Lubliniec,
na uroczyste poświęcenie pomnika na Cmentarzu Wojskowym z 1945r.
Według autorki książki „Dzieje życia pułkownika dyplomowanego doktora praw, Stanisława Wilimowskiego, bohatera 1939r.” Elżbiety Lityńskiej wraz z pułkownikiem Wilimowskim w grobie przed pomnikiem złożono szczątki starosty Niegolewskiego oraz żołnierzy 74 GPP poległych we wrześniu 1939r. a pochowanych na cmentarzu garnizonowym. Zaś notatka Karcie Ewidencyjnej Pomnika Pamięci Narodowej na lublinieckim Cmentarzu Wojskowym – sugeruje, że do grobu pod pomnikiem złożono także w 1946r. żołnierzy 74 GPP poległych w 1939r. a ekshumowanych z pobliskich miejscowości.
Fragment opisu znajdującego się w Karcie Ewidencyjnej Pomnika Pamięci Narodowej,
na lublinieckim Cmentarzu Wojskowy
Całkiem możliwe, że to wówczas przeniesiono na cmentarz wojskowy – do zbiorowego grobu, szczątki żołnierza, którego pochowano przy szosie na wzgórku (rozwidlenie dróg Krupski Młyn-Kokotek), a który zginął we wrześniu 1939r.
Miejsce, gdzie pochowano w 1939r. żołnierza 74 GPP
Stąd, gdy w czerwcu 2020r. miały miejsce w tym miejscu prace ekshumacyjne, odkryto tylko kilka kości i elementów umundurowania – pozostałości po wcześniejszej ekshumacji – tej z 1946r.
Prace ekshumacyjne – czerwiec 2020r.
W związku z tymi informacjami, być może wszystkie groby żołnierzy 74 GPP odrestaurowane i poświęcone na Cmentarzu Wojskowym 11 listopada 2021r. należy uznać za groby symboliczne.
Groby żołnierzy 74 GPP odrestaurowane w 2021r.
W lipcu 1946r. przed Pomnikiem Powstańców na cmentarzu wojskowym pochowano dwóch żołnierzy AK z oddziału „Tadeusza” – Józefa Karpego poległych w 1944,
a pochowanych pierwotnie przez Niemców na cmentarzu parafialnym: Pawła Wyrobczyka ps. Wrzos (zginął zastrzelony 12.10.1944r) i Bogdana Wrzoska (ps Sowa).
Uroczystość przeniesienia szczątków, poległych w 1944r członków AK,
pod pomnik na Cmentarzu Wojskowym w 22 lipca 1946r.
Także z tym wydarzeniem nie wszystko jest jasne. W piśmie do harcerzy z 17 lipca 1946r. mowa jest o ekshumacji dwóch członkach oddziału AK, jednak na uroczystym podziękowaniu z dnia 25 lipca – podana jest liczba 3 partyzantów. Informacje o trzech członkach oddziału leśnego pochowanych na cmentarzu wojskowym w Lublińcu znalazłem na notatce w albumie rodziny Karpe – jest także wymieniony trzeci AKowiec – Tadeusz Sznajder (ps Żbik).
Podziękowania do Komendy Straży Pożarnej w Lublińcu w uroczystościach
„trzech poległych partyzantów” z 25 lipca 1946r.
Według Jana Fikusa – cmentarz wojskowy stał się także miejscem spoczynku żołnierzy niemieckich, którzy zginęli w styczniu 1945r.
W 1944r. na cmentarzu ewangelickim pochowano 12 członków grupy rozpoznawczo-dywersyjnej 11 Brygady AL „Wolność” pod dowództwem Anatolija Niewoita. Z całej grupy znany z imienia i nazwiska jest tylko Niewoit oraz jego telegrafistka Rozalia Maiorowa (ps. Natasza). Grupa została otoczona w lesie pod Droniowiczkami 10 października 1944r. – 10 członków grupy zginęło w walce, zaś dwójka – została po przesłuchaniu przez Mathiasa Christiansena – zamordowana na terenie koszar. Nie udało mi się znaleźć informacji kiedy dokonano ekshumacji zwłok członków oddziału i przeniesiono je do części cmentarza wojskowego, być może stało się to w 1967r. – gdyż jak sugeruje podpis pod poniższym zdjęciem, w 1963r. mogiła nadal znajdowała się na cmentarzu ewangelickim.
Artur Hoffman i Józef Karpe
na mogile rosyjskiego desantu na Cmentarzu Ewangelickim – 1963r.
W 1967r. na mogile partyzantów pojawił się pierwszy pomnik.
Pierwszy pomnik poświęcony oddziałowi Niewoita na cmentarzu wojskowym
Najprawdopodobniej na początku lat 90-tych, odsłonięto nowy pomnik
Nowy pomnik poświęcony oddziałowi Niewoita
zaś 25 października 1996r. do zbiorowego grobu dołączono szczątki ekshumowanego żołnierza radzieckiego z mogiły w gminie Kochanowice, który zginął w styczniu 1945r.
Uroczystości przeniesienia szczątków żołnierza radzieckiego w 1996r.
do mogiły oddziału Niewoita
Być może wtedy także rozbudowano pomnik grupy Niewoita.
Mogiła oddziału Niewoita – widok współczesny
W 1945r. pochowano na cmentarzu wojskowym Franciszka Korylca – komendanta Milicji Obywatelskiej (być może Korylec zginął w walce z partyzantką antykomunistyczną).
Grób Franciszka Korylca
Pod koniec lat 70-tych pomnik powstańców i żołnierzy 74 GPP – był już w złym stanie. Tak opisuje go pani Elżbieta Lityńska (wnuczka Stanisława Wilimowskiego): „Mogiła miała kształt podkowy, otoczonej betonowymi krawężnikami, pomnik składał się z kilku brył tworząc piramidę schodkową. Całość wykonana była z betonu i cegły, pokrytej tynkiem. W centralnej pionowej bryle zwieńczonej krzyżem umieszczono granitową tablicę z nazwiskami pochowanych. Tablicę zdobiły pierwotnie dwa miecze. Pomnik otoczony był zniczami z metalu, betonu i lastriko.”
Pomnik postawiony na cmentarzu w 1945r.
Zdjęcie wykonano w 1974r. pomnik/mogiłę odwiedzają harcerze
z Zakładu Głuchych nr 2
Jak widać na zdjęciu powyżej – pomiędzy 1946r. a 1974r. doszło do podzielenia mogiły na dwie części. Wydzielono część, w której pochowano żołnierzy AK – o czym świadczą widoczne dwa (prawdopodobnie) drewniane krzyże.
Na kolejnym zdjęciu, w tle wyraźnie widać płot, który oddziela oba cmentarze, ewangelicki od wojskowego.
W głębi zdjęcia płot oddzielający oba cmentarze,
w tej formie pojawił się prawdopodobnie pod koniec lat 60-tych, lub w latach 70-tych
Historia powstania nowego pomnika sięga początku lat 80-tych. Wtedy to za sprawą ówczesnych władz, kombatantów i rodzin 74 GPP, a także lub przede wszystkim Bronisławy Wilimowskiej, podjęto starania o budowę nowego miejsca pamięci na cmentarzu wojskowym. Prace nad pomnikiem nie ograniczały się tylko do samego miejsca pamięci/grobowca, ale i jego otoczenia. Za sprawą pani architekt inż. Ewy Partykiewicz zmieniono oś cmentarza – dołączając za zgodą gminy ewangelickiej, pozostałości po cmentarzu ewangelickim. Utworzono wejście od ulicy ks. Pawła Rogowskiego (wcześniej było ono od ulicy Pawła Stalmacha), z którego wytyczono, przez cmentarz ewangelicki drogę do mającego powstać nowego pomnika.
Wejście na cmentarz
Tablice ze spisem osób pochowanych pod pomnikiem i osób,
dla których pomnik stał się mogiłą symboliczną
Plac cmentarza wojskowego – lata 80te XX wieku
Jak podaje pan Marian Berbesz w swojej książce o cmentarzu wojskowym, 18 marca 1981r. została zawarta umowa pomiędzy Przedsiębiorstwem Państwowym „Pracownie Sztuk Pięknych” w Warszawie, a artystkami rzeźbiarkami: Łucją Skomorowską-Wilimowską i Jadwigą Skomorowską (prywatnie pani Łucja i Jadwiga, były siostrami i córkami pułkownika Wilimowskiego i Bronisławy Wilimowskiej),
Pierwszy lub alternatywny projekt pomnika
Drugi projekt pomnika – który stał się ostatecznym
a także rzeźbiarką Haliną Dąbrowską na opracowanie pomnika upamiętniającego poległych żołnierzy 74 GPP we wrześniu 1939r. Powstańców Śląskich w latach 1919-1921, oraz partyzantów w latach 1939-1945 na Cmentarzu Wojskowym w Lublińcu.
Pomnik na tydzień przed odsłonięciem (czyli w sierpniu 1983r.),
widać jeszcze odbywające się prace porządkowe
Pomnik został wykonany z granitu drobnoziarnistego strzelińskiego przez grupę rzeźbiarzy – artystów Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych we Wrocławiu. Składa się on z trzech części: Dwóch pionowych płyt betonowych, na których wykuto dwa krzyże: Orderu Virtuti Militari (tym krzyżem – srebrnym, Stanisław Wilimowski został odznaczony pośmiertnie w 1966) oraz Śląski Krzyż Powstańców. Po przekątnej zainstalowano znicze gazowe.
Pomnik na Cmentarzu Wojskowym – lata 80te
Tak o pomniku lublinieckim napisała pani Łucja Skomorowska Wilimowska: „W moim dorobku artystycznym Pomnik w Lublińcu nie jakkolwiek nie jedyny, jest znaczący, bowiem starałam się oprócz graficzno-rzeźbiarskiego rozwiązania wprowadzić unikalną polichromię liternictwa.”
Projektantki Pomnika
po lewej – pani Jadwiga Skomorowska, po prawej – pani Łucja Skomorowska Wilimowska
Trzecim elementem są poziome płyty z wypisanymi nazwiskami osób, które spoczywają pod pomnikiem, a także członków ruchu oporu, ofiar terroru hitlerowskiego, żołnierzy AK, oraz żołnierzy, którzy zginęli na różnych frontach II wojny światowej. Płyty te jednak nie zostały zainstalowane 1 września, zostały do pomnika dodane dopiero rok później – wydaje się, że na wiosnę 1984r.
Pierwsze kwiaty złożone pod pomnikiem 1 września 1983r.
– widać brak płyt poziomych z napisami
Płyty poziome pomnika – współcześnie, 2022r.
Tuż przed przystąpieniem do prac na terenie Cmentarza Wojskowego, odbyła się ponowna ekshumacja osób pochowanych w tym miejscu. Jedyną osobą, którą wówczas udało się zidentyfikować był pułkownik Wilimowski. Na czas prac nad pomnikiem, ekshumowane szczątki umieszczono w skrzyni – którą przechowywano na terenie Jednostki Wojskowej (konkretnie czaszkę).
Tuż przed zakończeniem prac przy pomniku, gdzieś pod koniec sierpnia, nastąpiła uroczystość ponownego pochówku ekshumowanych szczątków, które złożono po prawej stronie pomnika w obecności pani Bronisławy Wilimowskiej i asysty wojskowej.
Uroczystości złożenia ekshumowanych wcześniej szczątków pułkownika Stanisława Wilimowskiego,
oraz prawdopodobnie powstańców i żołnierzy
Odsłonięcie nowego pomnika/mauzoleum na Cmentarzu Wojskowym w Lublińcu, a poświęconego powstańcom śląskim, żołnierzom 74 GPP, a także wszystkim tym, którzy w zginęli w latach 1939-1945 w walce o Niepodległość Ojczyzny, odbyło się 1 września 1983r. o godzinie 18.00
Kwiaty pod pomnikiem złożyła Bronisława Wilimowska
Uroczystości związane z odsłonięciem pomnika na Cmentarzu Wojskowym
„Pomnik Żołnierzy Wojska Polskiego i Powstańców Śląskich w Lublińcu”/ mauzoleum
podczas uroczystego odsłonięcia 1 września 1983r.
Z okazji odsłonięcia „Pomnika Żołnierzy Wojska Polskiego i Powstańców Śląskich w Lublińcu”, wydano medal pamiątkowy, oraz dla osób zaangażowanych w uroczystości wykonano mały albumik ze zdjęciami pamiątkowymi wykonanymi przez pana Mariana Prandziocha.
Ostatnim żołnierzem pochowanym na cmentarzu wojskowym był saper Marian Konon, należący do 6 Samodzielnego Batalionu Inżynieryjnego KBWW, który zginał w Sadowiu podczas rozbrajania niewypału – w 20 kwietnia 1961r.
Mogiła sapera Mariana Konona
W 2010r. na wniosek Starostwa Powiatowego w Lublińcu do Pomnika-Mauzoleum dostawiono nową płytę z napisem „Dla uczczenia pamięci ofiar Zbrodni Katyńskiej w 70. rocznicę tego wydarzenia oraz w hołdzie tragicznie zmarłemu Prezydentowi Rzeczypospolitej Lechowi Kaczyńskiemu i wszystkim poległym w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem, która miała miejsce 10 kwietnia 2010 r. Mieszkańcy Ziemi Lublinieckiej”.
Tablica poświęcona ofiarom Katynia (1940) i tragedii Smoleńskiej (2010)
Na koniec jeszcze jedna ciekawostka w dokumentacji Pomnika Pamięci Narodowej na Cmentarzu w Lublińcu znalazło się zdjęcie – płyty z pierwszego Pomnika Powstańców Śląskich. Wydaje się, że zdjęcie pochodzi z okresu po 1945r. i wskazuje na to, że płyta ta przetrwała II wojnę światową i… być może znajduje się jeszcze gdzieś na terenie cmentarza…
Część przedwojennego pomnika – wkopana w ziemie na Cmentarzu Wojskowym
Na podstawie:
Cmentarz Wojskowy w Lublińcu – Jan Żuławiński
Dzieje życia pułkownika dyplomowanego doktora praw, Stanisława Wilimowskiego, bohatera 1939r. – Elżbieta Lityńska
Cmentarz Wojskowy w Lublińcu – Marian Berbesz
Gazeta Czestochowska nr 35 i 36 z 1983r.
Album pamiątkowy – własność Sylwina Bechcickiego
Zdjęcia – MDK w Lublińcu autorstwa Mariana Prandziocha
Informacje i zdjęcia – Wojciech Wilimowski
Dokumentacja – Karta Ewidencyjna Pomnika Pamięci Narodowej
Dokumentacja – Karta Ewidencyjna Cmentarza Wojskowego w Lublińcu
Lubliniec – 750 lat historii miasta i mieszkańców, część autorstwa Sebastiana Ziółka
Spacerem przez Lubliniec – Jan Fikus
Zdjęcia z Kroniki – Lubiteka
Archiwum – Marian Berbesz
Archiwum – rodzina Karpe
Archiwum – Krzysztof Brzezina
Oddział Wydzielony „Lubliniec” – Adam Kurus
Zdjęcie medalu – pan Robert Pluszczak
Wspomnienia – Kazimierz Dłubała i Sylwin Bechcicki
Wspomnienia – Edward Karpe
Wspomnienia – Jan Mańka
Wspomnienia – Alfred Prządło
Kronika Harcerska – Zakład Głuchych nr 2
Kronika Szkoły Powszechnej w Lublińcu
O wolność Śląska 1921-1931, w dziesięciolecie III Powstania Śląskiego
Górnoślązak, 1921, R. 17, Nr. 138
Polska Zachodnia 1936, nr
Powstaniec, 1937, R. 11, nr 6
Powstaniec, 1937, R. 11, nr 9
Katolik, 1921, R. 54, nr 74
Portal FotoPolska
https://wsnlc.pl/historia/